Ağqoyunlu-Osmanlı müharibələri, Avropa ilə diplomatik əlaqələr
"Ölkə.Az" bu gün Ağqoyunlu dövlətinin Avropa ilə diplomatik əlaqələrindən bəhs edəcək.
Ağqoyunlu dövləti 1472-ci ilin baharında Türkiyəyə qarşı müharibəyə başladı. Bu zaman Ağqoyunlu sarayında olan Venesiya diplomatı Katerino Zeno yazır ki, osmanlılara qarşı hərbi əməliyyata başlayan Ağqoyunlu qoşunları 100 min nəfərə çatırdı; bunların 40 mini cəsur döyüşçü, 60 min nəfəri isə onların "qulluqçuları" idi. Zeno Ağqoyunlu süvarilərini çox tərif edir, döyüşçülərin ucaboylu və çox qüvvətli olmasından, geyimlərindən, silahlarından müfəssəl danışır. Venesiya elçisinin məlumatından aydın olur ki, Ağqoyunlular odlu silaha malik deyildilər. Bidlisdən Qaraman istiqamətində hücuma keçən Ağqoyunlu qoşunlarına Bəktaş oğlu Ömər bəy başçılıq edirdi. Qaraman şahzadələri Pir Əhməd, Qasım bəy, habelə bir çox keçmiş Kiçik Asiya hakimləri də Ağqoyunlu ordusunda idilər. 1472-ci ilin avqustunda Şərqi Anadoluda mühüm strateji məntəqə olan Toqqat alındı. Bu qələbə osmanlıların sərhəd qoşunlarında döyüş intizamını pozdu.
Toqqatın fəthindən sonra Bəktaş oğlu Ömər bəy öz sərəncamında olan ordunun bir qismi ilə geri qayıtdı. Ağqoyunlu süvarilərinin 20 min nəfərlik digər hissəsi isə Qaraman istiqamətinə hücumu davam etdirdi . Bu qüvvələrə Uzun Həsənin qardaşı oğlu Mirzə Yusif xan başçılıq edirdi. Mirzə Yusif xan qısa müddət ərzində Qeysəriyyəni, Ağsarayı və Ağşehiri alaraq Qaramana daxil oldu. Qaraman Ağqoyunluların əlinə keçdi. Qaraman valisi şahzadə Mustafanın başçılıq etdiyi Osmanlı qoşunları II Mehmedin əmri ilə geri çəkildi. Ağqoyunlu süvariləri Bursa istiqamətində hücumu davam etdirdilər.
Beləliklə, Ağqoyunlu hərbi qüvvələrinin qısa müddət ərzində qazandığı parlaq qələbələr nəticəsində Qaraman azad edildi. Qərb dövlətlərindən odlu silahlar almaq və müharibəni davam etdirmək üçün əlverişli vəziyyət yarandı. Lakin ikiüzlü siyasət yeridən Venesiya hökuməti və başqa Avropa dövlətləri, əldə edilmiş razılığın əksinə olaraq Ağqoyunlularla eyni zamanda hücuma keçmədilər. Venesiya respublikası dinc yolla Türkiyədən ticarət imtiyazları qoparmaq ümidində idi. Buna görə də İosafat Barbaronun müşayiəti ilə Ağqoyunlular üçün göndərilən odlu silahlar gecikdirildi. Bundan başqa, Osmanlı kəşfiyyatı Ağqoyunlu qüvvələrinin çox hissəsinin hələ Toqqatdan geri qayıtdığını öyrəndi. Sultan öz oğluna vaxt itirmədən əks-hücuma keçmək əmri verdi. Bu zaman şahzadə Mustafanın başçılıq etdiyi hərbi qüvvələr 60 min nəfərə bərabər idi. Nəticədə arxasından aralı düşmüş, eyni zamanda Osmanlı qüvvələrindən qat-qat az olan yorğun Ağqoyunlu süvariləri Beyşehir gölü yaxınlığında ağır məğlubiyyətə uğradılar. Ağqoyunlular az vaxt ərzində əldə etdikləri böyük müvəffəqiyyətlərdən məhrum oldular; Osmanlı imperiyasını məğlub etmək üçün yaranmış fürsət əldən verirdi. Qaraman yenidən osmanlıların əlinə keçdi.
Qaraman şahzadəsi Qasım bəy ölkənin dağlıq rayonunda osmanlılara qarşı mübarizəyə başladı. Qışın düşməsi ilə hər iki tərəf hərbi əməliyyatı dayandırdı. II Mehmed Uzun Həsənə məktub göndərib baharda (1473-cü ilin baharında) ona qarşı səfərə çıxacağını bildirdi. Sultan əmin idi ki, artıq Qaraman Türkiyənin əlində olduğuna görə Ağqoyunlu dövləti və Venesiya ona qarşı birləşə bilməyəcəklər. Odur ki, o, Osmanlı dövlətinin bütün hərbi qüvvələrini Ağqoyunlulara qarşı yönəltmək qərarına gəldi. Vəziyyətin təhlükəli olduğunu görən Uzun Həsən 1472-1473-cü illər arasında Fəratın sağ sahilindəki məmlük torpaqlarına hücum edərək Suriya vasitəsilə Aralıq dənizi sahilinə yol açmağa çalışdı. Lakin buna müvəffəq olmadı. Ağqoyunluhökmdarı, necə olursa-olsun, Osmanlı qüvvələrini iki cəbhəyə parçalamağa çalışırdı. Bu məqsədlə o, Katerino Zeno vasitəsilə Venesiya hökumətini tezliklə hərbi əməliyyata başlamağa çağırdı. Bundan başqa, 1472-ci ilin avqustunda Venesiyaya "mənşəcə yəhudi olan və dilləri yaxşı bilən" İshaq adlı bir elçi göndərdi. O, Uzun Həsənin məktubunu Venesiya hökumətinə təqdim etdi. Ağqoyunlu hökmdarı bu məktubda Venesiyanı öz müvəffəqiyyətlərilə ətraflı tanış edir, gələcək hərbi planlarından isə söhbət salınır. Görünür, o, məktubun düşmən əlinə keçəcəyindən ehtiyat edirmiş.
Uzun Həsən yazırdı: "...mənim bu məktubda bəhs etməli olduğum, lakin edə bilmədiyim bir çox başqa məsələlər haqqında dilləri yaxşı bilən həkim İshaq sizi şifahi şəkildə ətraflı tanış edər... onunla hər hansı məxfi və mühüm müqavilə müzakirə etsəniz, biz bunu tərtib olunmasında özümüz iştirak etmiş kimi, təsdiq olunmuş, arzu olunan və möhkəm hesab edəcəyik". İshaq danışıqları başa çatdırmamış - 1472-ci ilin avqustunda Hacı Məhəmmədin başçılıq etdiyi digər Ağqoyunlu elçiləri Venesiyaya gəldilər. Hacı Məhəmməd danışıqları davam etdirdi, İshaq isə Roma papası IV Sikst, Neapol kralı və digər Avropa hakimləri ilə danışıqlar aparmaq üçün Venesiyanı tərk etdi.
Azərbaycan elçiləri Venesiya hökuməti ilə danışıqlar zamanı iki məsələyə ciddi fikir verirdilər: bir tərəfdən vəd olunan odlu silahları və artilleriya mütəxəssislərini yola salmağa tələsdirir, digər tərəfdən Venesiya hökumətini qərbdən Türkiyəyə qarşı tezliklə hücuma keçməyə çağırırdılar. Ağqoyunlu elçilərinin səylərinəticəsində 1472-ci il sentyabrın 25-də Venesiya senatı Uzun Həsənə bir məktub göndərməyi qərara aldı. Məktubda göstərilirdi ki, Ağqoyunlu dövləti üçün odlu silahlar, xüsusən ağır toplar göndəriləcəkdir; respublika hərbi-dəniz qüvvələrinin ali komandanı Uzun Həsənin sərəncamı ilə hərəkət edəcəkdir. Həmin gün senat, ildə 1800 dukat məvaciblə və 10 nəfərlik heyətin müşayiət etməsi şərti ilə, İosafat Barbaronu Ağqoyunlu sarayına səfir göndərmək barədə qərar qəbul etdi. Senatın 11 yanvar 1473-cü il tarixli iclasında isə Ağqoyunlu hökmdarına 6 iri, 10 orta və 36 kiçik top, 500 lap kiçik top, müxtəlif silahlar və barıt, 300 dəmir çubuq, 3000 döyüş baltası, 4000 bel və s. göndərilməsi haqqında qərar qəbul olundu. Uzun Həsənə müxtəlif cür bahalı parçalardan ibarət 10 min dukatlıq hədiyyə də göndərilməli idi. Bundan başqa, senatın 5 noyabr, 21 dekabr 1473-cü il və 22 yanvar 1474-cü il tarixli iclaslarında, yuxarıda göstərilənlərə əlavə olaraq Brabantlı Antonio adlı bir nəfər toptökmə ustasını Azərbaycana göndərmək, Ağqoyunlular üçün daha 600 ədəd silah tədarük etmək qəraraalındı. Bütün bunları təşkil etmək Marino Kontariniyə, Ağqoyunlu hökmdarına çatdırmaq isə hərbi-dəniz qüvvələrinin ali komandanına tapşırıldı. Venesiya hökuməti səfər ərəfəsində İosafat Barbaroya iki yazılı təlimat verdi. 28 yanvar 1473-cü il tarixli birinci təlimata əsasən, Venesiya hökuməti İosafat Barbaro, Ağqoyunlu elçisi Hacı Məhəmməd, habelə papa və Neapol kralının elçiləri ilə birlikdə Uzun Həsən üçün "... toplar, çoxlu başqa silahlar, barıt..." yüklənmiş, topçular və başqa hərbi mütəxəssislər olan gəmilərlə tezliklə Ağqoyunlu dövləti üçün "...təcrübəli və bilikli toptökən ustalar göndərir. Onlar Uzun Həsənin adamlarına bu silahların dilini tezliklə öyrədəcəklər. Uzun Həsənin adamları, onun arzu etdiyi kimi, bir neçə günə bu sahədə bacarıqlı və mahir olacaqlar...". Ağqoyunlu dövləti üçün silah və artilleriya mütəxəssisləri gətirən gəmilər Kiprdə lövbər salmalı, burada Venesiya diplomatı Uzun Həsənin qoşununun yerini öyrənməli, sonra isə onun yanına getmək üçün təhlükəsiz yol seçməli idi. Eyni zamanda o, Kipr və Rodosun hərbi dəniz donanmalarının Türkiyəyə qarşı Venesiya ilə birlikdə döyüşə başlamasına da nail olmalı idi. Sonra isə yollar təhlükəsiz olsa, göstərilən silahları Ağqoyunlular üçün aparmalı, buna imkan olmasa, özü Ağqoyunlu hökmdarının yanına getməli idi.
Barbaro Uzun Həsənə bildirməli idi ki, odlu silahlar göndərilmişdir və Venesiya qərbdən öz müttəfiqləri ilə birlikdə Türkiyəyə qarşı hücuma keçməyə hazırdır; Venesiya isə müharibəni axıradək davam etdirəcək, müttəfiqinin - Ağqoyunlu dövlətinin razılığı olmadan sultanla sülh bağlamayacaqdır; Uzun Həsən qışda Aralıq dənizi sahilinə yanaşıb Venesiya donanması ilə əlaqə yaratsın; Neapol və Papa donanmaları da Venesiya hərbi-dəniz qüvvələri ilə birgə hərəkət edəcəklər. Bir sözlə, Ağqoyunlu hökmdarını əmin etmək lazım idi ki, "qərbdə hər şey onun sərəncamındadır; o, düşmən torpaqlarını öz hakimiyyəti altına almaq üçün sahilə tələsməlidir". Bütün bunlardan əlavə, Barbaroya tapşırılırdı ki, o, yuxarıda göstərilənlərin hamısını əvvəlcə Ağqoyunlu sarayı ilə yaxşı tanış olan Katerino ilə müzakirə etsin, məsləhətləşsin və hökmdarın qəbuluna onunla birlikdə getsin. Senatın gizli təlimatına əsasən, Venesiya səfiri Uzun Həsəni Türkiyəyə qarşı müharibəyə qaldırmaq üçün onun oğlanları və baş sərkərdə Ömər bəylə görüşməli, onların köməyindən istifadə etməli idi. İosafat Barbaro öz məqsədinə nail olmaq üçünhətta Uzun Həsənin arvadlarından, xüsusən Dəspinə Xatundan da istifadə etməli idi. Təlimatda ona deyilirdi: "...əgər əlahəzrətin (yəni Uzun Həsənin) bir neçə arvadı varsa, hansıları çox istəyirsə, onlara da baş çək, hədiyyələr ver...". O, Ağqoyunlu sarayında işlərin gedişi barədə müntəzəm olaraq Venesiya hökumətinə xəbər verməli idi. Venesiya hökuməti öz diplomatına dönə-dönə tapşırırdı: "...bizim ən böyük arzumuz qüdrətli hökmdarın (Uzun Həsənin - Y.M.) uğurları, onun ordusunda və o yerlərdə baş verən dəyişikliklər haqqında məlumat əldə etməkdir. Qoşunun sayı, hökmdarın niyyəti və planları, ordunun hərəkət etdiyi yollar, bir sözlə, yorulmadan, səylə gördüyün və bildiyin hər şey haqqında məlumat ver".
Barbaroya verilən bu gizli təlimat senatda müzakirə olunarkən 157 nəfər onun lehinə səs vermiş, əleyhinə çıxan olmamış, 2 nəfər bitərəf qalmışdı. 28 yanvar 1473-cü il tarixli təlimatda göstərilənləri Barbaro Roma papasının və Neapol kralının elçiləri ilə müzakirə və götür-qoy edə bilərdi. Lakin yola düşməzdən bir həftə əvvəl - 1473-cü il fevralın 11-də verilmiş ikinci təlimatda göstərilənlər məxfi saxlanılmalı idi. Bu sənəddə Uzun Həsənin osmanlılarla müharibə etmək deyil, sülh bağlamaq istədiyi halda, Barbaronun nə edəcəyi aydınlaşdırılırdı. Belə olduqda Barbaro Ağqoyunlu hökmdarına bildirməli idi ki, düşmən bütün Anadolunu Ağqoyunlu dövlətinə verməyincə, habelə Moreya, Lesbos və Neqropontu (Evbeya) respublikaya qaytarmayınca Venesiya osmanlılarla sülh bağlamağa tərəfdar deyildir. Venesiya boğazlardan şərqə və Yunanıstanla üzbəüz bütün yerləri, Dardanel boğazı da daxil olmaqla (respublikaya ondan sərbəst şəkildə keçmək hüququ verilməsi şərti ilə), Uzun Həsənə vəd edirdi. Bütün bunlara baxmayaraq, Ağqoyunlu hökmdarı sultanla sülh bağlamaq fikrindən dönməsə, Barbaro Venesiya ilə müttəfiq olduğunu Uzun Həsənin yadına salmalı, onun vasitəsilə Moreya, Lesbos və Neqropontun respublikaya qaytarılmasını Türkiyədən tələb etməli idi. Bu da mümkün olmasa, Barbaro, heç olmasa, Türkiyə ilə bağlanılacaq müqaviləyə Uzun Həsənin müttəfiqi kimi Venesiyanın da daxil edilməsinə çalışmalı idi. Venesiya respublikası öz səfirini ehtiyatlı olmağa çağırır və xəbərdarlıq edirdi ki, Uzun Həsən iki dövlətə - Türkiyəyə və Misirə qarşı müharibəyə başlaya bilər. Barbaro son imkanına qədər Ağqoyunlu hökmdarını osmanlılara qarşı müharibəyə təhrik etməli idi. Əgər bu mümkün olmasa, yəni Uzun Həsən Suriya istiqamətində Misirə qarşı hücuma keçsə, onda Barbaro burada olan Venesiya tacirlərinin öz əmlakları ilə birlikdə toxunulmazlığını təmin etməli idi. Venesiya hökumətinin bu tapşırığından da məlum olur ki, Barbaro məqsədinə nail olmaq üçün hökmdarın anası Sara Xatundan və arvadı Dəspinə Xatundan istifadə etməli idi. Venesiya senatı Sara Xatunun Ağqoyunlu sarayındakı nüfuzunu bildiyi üçün Barbaroya tapşırırdı: "...hökmdarın anasına da baş çək, ona iltifat göstər və hədiyyə ver; onunla mövqeyinə, ad-sanına uyğun tərzdə danışıb müharibəni davam etdirməyə həvəsləndir...".
Əgər Uzun Həsən, Katerino Zenodan olduğu kimi, ondan da pulla köməklik tələb edərsə, Barbaro respublikanın "çoxlu xərci" olduğundan şikayətlənməli və mümkün qədər bu məsələdən boyun qaçırmalı idi. Göründüyü kimi, Venesiya müharibənin bütün ağırlığını Ağqoyunlu dövlətinin üzərinə salmaq istəyirdi. Barbaroya verilmiş bu gizli tapşırıq da senatda müzakirə olunmuşdu: lehinə 116, əleyhinə 5 nəfər səs vermiş, 6 nəfər bitərəf qalmışdı. 1473-cü il fevralın 18-də İosafat Barbaro Roma papası və Neapol krallığının elçiləri ilə birlikdə Venesiyanı tərk etdi.Ağqoyunlu elçisi Hacı Məhəmməd onunla birlikdə vətənə qayıdırdı. Barbaro göstərir ki, onu və Ağqoyunlu elçisini Kiprə aparan 4 gəmiyə Qaraman sahilində Ağqoyunlu hökmdarına təhvil vermək üçün 4000 dukatlıq müxtəlif silah və barıt, 3000 dukatlıq gümüş vazalardan və s. qab-qacaqdan ibarət hədiyyələr, 2500 dukatlıq zərli ipək parçalar, 3000 dukatlıq qızılı yun parça və başqa bahalı şeylər yüklənmişdi. Barbaronun müşayiət etdiyi bu gəmilər Zadar, Korfu, Modon və Rodos vasitəsilə 1473-cü ilin martın 29-da Kiprə çatdı.
Burada onları Uzun Həsənin Kiprə göndərdiyi Ağqoyunlu elçisi qarşıladı. Məlum oldu ki, Qaraman sahil qalalarını artıq osmanlılar ələ keçirmişlər.Beləliklə, Ağqoyunlular üçün göndərilən odlu silahları nəzərdə tutulmuş yerdə - Qaramanda sahilə çıxarmaq mümkün olmadı. Barbaro gətirdiyi silahlarla birlikdə bir ilədək Kiprdə qaldı. Venesiya diplomatı bu müddətdə Kipr kralı, Rodos hakimi, papa və Neapol elçiləri ilə danışıqlar aparıb həmin ölkələrin hərbi-dəniz qüvvələrini birləşdirməyə cəhd göstərdi. Digər tərəfdən, Qaraman sahilində osmanlılara qarşı mübarizə aparan Qaraman şahzadəsi Qasım bəyə kömək etmək qərarına gəldi. Venesiya donanması Qasım bəylə birlikdə Türkiyəyə qarşı hərbi əməliyyata başladı. Bu zaman Neapol krallığına məxsus 16, Kiprə məxsus 5, Rodosun 2, papanın isə 16 hərb gəmisi də Venesiya admiralı Pyetro Moçeniqonun əmrinə əsasən hərəkət edirdi. Ümumiyyətlə, Kiçik Asiyanın Aralıq dənizi sahilində fəaliyyət göstərən bu donanma 99 gəmidən ibarət idi. Həmin donanmanın köməkliyi ilə Qasım bəy osmanlıların zəbt etdiyi bir neçə qalanı geri ala bildi. Müttəfiqlərin donanması, Türkiyənin Aralıq dənizi sahilindəki Antalya, İzmir və Smirna kimi mühüm limanlarını atəşə tutdu və bir sıra uğurlar qazandı. Lakin Osmanlı dövlətinin Qərbdəki düşmənləri arasındakı ümumi razılıq uzun sürmədi.Kipr taxtı üstdə başlanan narazılıq bu səlibçi donanmasının parçalanması ilə nəticələndi∗ . Beləliklə, nə Qərb dövlətlərindən Ağqoyunlular üçün odlu silahlar almaq planı baş tutdu, nə də Avropa dövlətləri Qərbdən Türkiyəyə qarşı vahid cəbhədə hücuma keçdilər.
Hikmət
Ölkə.Az
