Mətn ölçüsü:
  • 100%

Amerikanın qaranlıq keçmişinə “Yeraltı dəmiryolu” ilə səyahət

2016-cı ilin ən uğurlu Amerikan romanı

Dəfələrlə dilə gətirilmiş həqiqətləri, saysız-hesabsız filmlərə, romanlara, hekayələrə ilham vermiş tarixi faktları yenidən və fərqli üslubda qələmə almaq və oxucunu yenidən heyrətləndirmək mümkündürmü?

Kolson Uaythedin “Yeraltı dəmiryolu”( Colson Whitehead. “The Underground Railroad”)  romanı bu suala əminliklə “mümkündür” cavabını vermək üçün ən yaxşı və ən uğurlu nümunələrdən biridir.

Tənqidçilər tərəfindən rəğbətlə qarşılanan, aylarla çoxsatılan kitablar siyahısından çıxmayan və 2016-cı ildə Amerikan Milli Kitab Mükafatına,  2017-ci ildə “Pulitzer”, Artur K. Klark və “Zora Nil HertsonRiçard Rayt” Mükafatlarına layiq görülən “Yeraltı dəmiryolu”,  həmin il həm də Amerikada ilin romanı seçilib. Eyni il “Man Buker” Mükafatına namizədliyə namizəd göstərilib və müllifinə Andryu Karnegi Medalını qazandırıb. Roman son illərin ən güclü bədii əsərlərdən hesab edilir.

Müasir  klassik

Ədəbi tənqidçilər Kolson Uaythedi “Yeraltı dəmiryolu” romanına görə müasir klassiklər sırasına daxil edirlər. Romanda “xəyallar ölkəsi” Amerikanın qaranlıq keçmişi yeni baxış bucağından, fərqli və maraqlı üslubla araşdırır və oxuculara qulların mübarizənin qanlı və keşməkeşli tarixçəsi təqdim edilir. Roman Amerika ictimaiyyəti üçün klassik və çox təkrarlanan bir mövzunu əhatə etsə də, yanaşma olduqca fərqlidir. Quldarlıq mövzusu yüzlərlə romanda, tarixi əsərlərdə, filmlərdə və seriallarda işlənsə də, qaradərili amerikaların yarası hələ yenicə qaysaqladığı üçün mövzuya fərqli və yeni yanaşmalar hər zaman diqqət çəkir. Bu baxımdan Kolson Uaythedi yalnız təqdir etmək lazımdır. Əslində quldarlıq sadəcə Amerika üçün aktual bir mövzu sayıla bilməz. Ədəbiyyat və sənət tarixində qullar, onların istismarı və quldarlıq mövzusu hər zaman öz aktuallığını qoruyur.

Koranın mübarizəsi

Roman bütün doğmalarını itirən Kora adlı zənci qızın həyat yoluna, onun azadlıq uğrunda apardığı yorulmaz mübarizəyə işıq tutur. Roman silahlı qul tacirlərinin Afrika qəbilələrindən birinə qəfil hücumu və Koranın nənəsi Acarrinin əsir götürülərək qula çevrilməsi ilə başlayır.

Qaranlıq bir gecədə gəmilərlə gələn silahlı tacirlər, amansız və sistematik zorakılıq, insanların dərisinin rənginə görə həyata keçirilən diskriminasiya, bir gecədə insan azadlığını əlindən alan vəhşi müstəmləkəçilik...Bütün bunlar Amerikanın qaradərili əhalisinin genetik yaddaşından əsla silinməyəcək, nəsildən-nəsilə ötürülən dərin travmalardır. Və çox təəssüf ki, Amerikanın kapitalist zehniyyəti və ağ dərili olmağın üstünlük olduğunu düşünən müstəmləkəçi təfəkkür tərzi XXI əsrdə də dəyişməyib. Müəllif məhz müasir müstəmləkəçilik siyasətini və kapitalist təfəkkürün qəddar, amansız və macərapərst eqoizmini gözardı etməyib.

Roman Koranın amansız mübarizəsindən, öldürməyən, əksinə, ona güc verən zərbələrdən, nənəsinin əsir düşməsi ilə başlayan macəranın, anasının plantasiyadan qaçması ilə əsl mübarizəyə çevrilməsindən bəhs edir. Müəllif dəfələrlə işlənmiş quldarlıq mövzusunu seçsə də, zənci qız Koranın mübarizəsinə özünəməxsus şəkildə münasibət sərgiləyir. Romanda üç nəsili təmsil edən zənci qadınların azadlıq uğrunda apardığı mübarizənin qandonduran hekayəsi oxucunu əsərin sonuna qədər həyəcan içərisində saxlayır. Oxucu son səhifələrə qədər möcüzələrə ümid edir, Koranın azadlığına qovuşmasını arzulayır. Kora əlindən alınmış, daha doğrusu oğurlanmış həyatını, azadlığını geri qaytarmaq üçün çabalayır. Bəzən balta, qırmanc və ya bir əsa zərbəsi hadisələri yönəldir, tarixi gerçəklərə, amansız faktlara söykənən fantastik əhvalatlar oxucunu uzun müddət öz təsirində saxlayır.

Müəllifin ustalıqla real tarixi fakt kimi təqdim etdiyi “yeraltı dəmiryolu” motivi əslində zəncilərin Amerikanın cənubundan azad ştatlara qaçış zamanı şərti olaraq “yeraltı dəmiryolu” adlandırdıqları şəbəkədir. Bu motiv əsərdə real fakt kimi qarşımıza çıxır, zəncilərin azad ştatlara qaçışını təşkil edən insanların çalışdığı bir təşkilatın əsas fəaliyyət istiqaməti kimi təqdim olunur. Məhz bu fantastik motiv romanın Artur K. Klark Mükafatına layiq görülməsini təmin edib.

Tarixə postmodernist baxış

Müəllifin fəsilər arasında istifadə etdiyi qaçmış qullarla bağlı elanlar, bu elanlardakı təsvir və ifadələr əsəri daha inandırıcı etməklə yanaşı, dövrün iyrəncliyini və amansızlığını xatırladır, Amerika imperializminin qurbanı olmuş zəncilərin xatirəsini canlandırır:

30 DOLLAR MÜKAFAT

Qaçaq bir qulu tapan şəxsə veriləcək: 9 ay bundan əvvəl qaçmış 18 yaşlı mulat qızı tapıb mənə və ya bölgədəki hər hansı həbsxanaya təhvil verən şəxsi mükafat gözləyir. Diribaş və məharətlə maskalanmağı bacardığı üçün, şübhəsiz ki, özünü azad zənci kimi göstərməyə cəhd etmişdir. Dirsəyində asan nəzərə çarpan bir yanıq izi var. Mənə verilən məlumata görə, Edenton tərəfdə bir yerdə gizlənir.

BENCAMİN P. UELLS    

MURFRİSBORO, 5 YANVAR, 1812-ci il”

Kolson Uathedin ustalığı məhz bundadır: O hamının bildiyi tarixi həqiqəti özünəməxsus şəkildə və inandırıcı dillə təqdim edir. Bu detal bizə əyalətdən-əyalətə “yeraltı dəmiryolu” vasitəsi ilə qaçan Koranın düşdüyü çıxılmaz vəziyyəti daha yaxşı izah edir. “Yeraltı dəmiryolu” romanında da bir məsələ sona qədər oxucunu özünə cəlb edir: yaşamaq instinkti!

Koranın nənəsinin əsir düşüb qula çevrilməsi ilə başlayan, Koranın anasının plantasiyadan qaçışı ilə daha da maraqlı bir macəraya çevrilən, Koranın qaçışı və azadlıq mübarizəsi ilə oxucunu ovsunlayan əhvalat Amerikanın kapitalist və imperialist mahiyyətini kifayət qədər ustalıqla açır. Əsərdə quldarlığa qarşı mübarizə aparmış real tarixi şəxsiyyətlərin prototipləri də qarşımıza çıxır.

Amerikalı ədəbiyyat müəlliminin  dilindən imperializmin tənqidi

Əsərin çevik dili və maraqlı təhkiyəsi oxucunu yormasa da, müəllifin üçüncü dərəcəli obrazlar tələskənliklə təqdim etməsi, bu obrazların tez dəyişməsi, bəzilərindən ümumiyyətlə ötəri bəhs edilməsi diqqətən yayınmır. Obrazların kifayət qədər əhatəli şəkildə açılmaması, oxucuda çaşqınlıq yaradır. Amma bir məsələni də qeyd edim ki, əsərdəki əksər obrazların həyatı müstəqil bir romanın mövzusu olacaq qədər maraqlıdır.

Ümumiyyətlə bu əsərdə arzular, xəyallar, imkanlar ölkəsi olaraq təqdim olunan, hər kəsin yaşamağı arzu etdiyi Amerikanın ifşa olunması, bu gün belə keçmişinin ləkəsindən xilas ola bilməyən imperializmin tənqidi bir oxucu olaraq mənim ürəyimcədir.

Müəllif Azərbaycan oxucusuna kifayət qədər tanış deyil. Dünyada böyük rəğbət görən K. Uaythed müasir Amerika və dünya ədəbiyyatının parlaq imzalarından biri hesab edilir. Azərbaycan oxucusu üçün də Kolson Uaythedin yaradıcılığının olduqca maraqlı olacağını düşünürəm.

Müəllif 1969-cu ildə Nyu-Yorkda doğulub, Harvard Universitetinin məzunudur. Uzun müddət “Village Voeice” dərgisinin yazarı olan müəllifin ilk romanı 1999-cu ildə çap olunub və rəğbətlə qarşılanıb.

Uaythed  Dos Passos Mükafatı, “Whiting” Mükafatı, “Young Lions”  Mükafatı kimi bir sıra ödüllər qazanıb, dəfələrlə yüksək təqaüdlərə layiq görülüb. Hazırda bir çox nüfuzlu kollec və universitetlərdə ədəbiyyatla və yazıçılıqla bağlı mühazirələr oxuyur. Onu dünyada məşhurlaşdıran və yaşayan klassiklər arasına daxil edən romanı “Yeraltı dəmiryolu”  son illərin  ən səs-küylü romanlarından biridir.

Cəlil CAVANŞİR