Azərbaycan generalları

Azərbaycan tarixi məşhur sərkərdə və hərbçilərlə zəngindir.

Ta qədim dövrdən bu millətin dünya hərb tarixində öz dəst-xətti, strateji taktikası olan sərkərdələr olub. Bu siyahıya Tomrisi, Cavanşiri, Babəki, Şah İsmayıl Xətaini, Qara Yusifi, Dəli Domrulu, Xülafə bəyi, Hüseyn bəy Lələni, Nadir Şahı, Ağa Məhəmməd Şah Qacarı, Məmmədhəsən Xan Qacarı, Pənahəli xanı, Cavad xanı, Hüseynqulu xanı, Fətəli xanı, Çələbi xanı, Mehmandarovu, Şıxlinskini və s. məşhur sərkərdə və dövlət xadimlərini daxil etmək olar. Bundan başqa Azərbaycan ərazisində Şərqdə və Avropada da adını duyuran nəsil və qəbilələr də olub. Məsələn, Bakıxanovlar, Şıxlinskilər, Yadigarovlar, Çələbilər, Cavanşirlər, Talışinskilər, Kəngərlilər, Vəkilovlar nəslinin adını çəkmək olar. Bu nəsillər Azərbaycana döyüşkən əsgərlər, komandirlər və sərkərdələr bəxş edib. Bu hərbçilər arasında hərb sahəsində yüksələrək general rütbəsi əldə edənlərin də sayı az deyil. Əsasən də rus işğalı dövründə Azərbaycandan olan hərbçilərin yüksək rütbə əldə etməsi müşkül məsələ idi. Çünki ortada çarizm siyasəti və türkdilli xalqlara olan inamsızlıq var idi.

Bu gün Ölkə.Az Azərbaycan hərb tarixində xüsusi yeri və çəkisi olan Kəlbalı xan Kəngərlinin və ya Kəlbalı xan Naxçıvanskinin həyatını oxucularına təqdim edir.

Qısa məlumat

Kəlbalı xan rus ordusunun general-mayorudur. Kəlbalı sonuncu Naxçıvan xanı Ehsan xan Kəngərlinin ailəsində dünyaya gəlib. Eyni zamanda Çar Rusiyasının generalı Hüseyn xan Naxçıvanskinin atası və İsmayıl xan Naxçıvanskinin qardaşıdır.

Naxçıvanın məşhur Kəngərli tayfası Azərbaycana 6 general verib. Bu generalların 4-ü keçmiş rus ordusu, bir nəfər sovet ordusu, altıncı general isə İran ordusu sıralarında xidmət edib. Naxçıvan xanı Ehsan xan da Rus-İran müharibəsində böyük bir orduya komandanlıq edib. Xan eyni zamanda Krım müharibəsində də iştirak edərək qəhrəmanlıq göstərib.

1828-ci il Türkmənçay müqaviləsindən sonra yüksək silkə mənsub şəxslər soyadlarını dəyişdirərək ruslaşdırmağa meyl etdilər. Kəlbalı xan da soyadını Naxçıvanski kimi yazdırır.

Təəssüflər olsun ki, Azərbaycan və rus hərb tarixində general-mayor Kəlbalı xanın anadan olduğu dəqiq tarix qeyd edilməyib. İnqilabdan əvvəl hərbi-tarixi mənbələrdə də generalın doğum tarixi barədə məlumata rast gəlinməyib. İnqilabdan əvvəlki ədəbiyyatlarda generalın adı bir neçə mənbədə çəkilsə də, səthi bir neçə cümlə ilə kifayətlənilir və hərbi fəaliyyəti barədə qısa məlumat verilir.

Ehsan xan

Rus işğalından sonra Zaqafqaziya Çar Rusiyasına birləşdirilir. Bu zaman general rütbəsi alan Ehsan xan 1828-ci ilin fevral ayında Rusiya ilə İran arasında gedən uzun müharibələrdən sonra imzalanan Türkmənçay sülh müqaviləsinə imza atan şəxslərdən biri olur. Xan Azərbaycan torpaqlarının bölüşdürülməsini ehtiva edən sənədin imzalanması zamanı Ordubar dairəsi, İrəvan və Naxçıvan xanlığının səlahiyyətli nümayəndəsi kimi iştirak edir. Potto, Zinovyev, general Zubov, Paskeviç kimi hərbi tarixçilər və yazıçı Qriboyedovun verdiyi məlumata əsasən, rus-İran müharibəsi dövründə Ehsan xan naxçıvanlılardan və ruslardan təşkil edilmiş 10 min nəfərlik orduya rəhbərlik edib. Savaş zamanı yaxşı nəticə göstərən Ehsan xan sonralar Krım müharibəsində də vəzifələndirilir və hərbi ordenlərə layiq görülür.

Kremlin Georgi zalında görkəmli sərkərdə Ehsan xanın adı qızıl hərflərlə yazılıb.

Qriboyedov və Abbasqulu ağa Bakıxanov İrana gedəndə Ehsan xanın evində qonaq olublar. Qriboyedov “İrəvan yürüşü” adlı yol qeydlərində yazır: “Sübh tezdən oyandıq: bərk isti idi. Abbasqulu ağa nəql elədi ki, Yelizavetpol döyüşü şair Nizaminin məqbərəsi yanında baş verib. Naxçıvandan səkkiz mil aralıda dayanmışıq. Araz kənarından Abbasabadın geniş mənzərəsi açılır. Şimal-şərqdən Qarabağ dağlarının, Naxçıvan düzənliyinin möcüzəli gözəlliyi açılır. Arazın arxası Yaylandağla və ona oxşar iki başqa dağla əhatə olunub. Qərbə doğru baxanda isə Ağrıdağı ucalır. Naxçıvan özü isə Qarabar dağlarının davamı olan düzəngahda yerləşir. Naxçıvana daxil oluruq. Xan evinin qülləsi mənim otağımın pəncərəsindən daha aydın görünür”.

1826-cı ildə Fətəli şahın vəliəhdi Abbas Mirzə altmış minlik qoşunla Arazı keçib Azərbaycana hücum etdi. Bu vaxt Ehsan xan Abbasabad qarnizonunun rəisi idi. Ehsan xanın, qalanı iranlılara təslim etmək istəmədiyini görən Abbas Mirzə şah qoşununun qırx minini İrəvan və Naxçıvana yeridir. Həmin döyüşlərin şahidi olan məşhur tarixçi Mirzə Adıgözəlbəy yazırdı: “O vaxt naxçıvanlı Ehsan xan Abbasabad qalasının mühafizi idi. Orada olduğumu bilib yanıma qasid göndərdi. O, mənə xəbər verdi: “Knyaza (komandan İ.F.Paskeviç) bildirin ki, bu tərəfə hərəkət etsin.”

Kəlbalı xan Naxçıvanski

Kəlbalı xan da Ehsan xanın oğludur. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, onun dəqiq doğum tarixi haqda heç bir məlumat yoxdur.

1913-cü ildə nəşr edilən “Qafqaz hərbi-tarix muzeyi”nin altı yüz otuz bir nömrəli “Soraq kitabçası”nda general Kəlbalı xan Naxçıvanskinin məşhur xan nəslindən olduğu qeyd olunur.

Kəlbalı 14 yaşına çatanda Peterburqdakı zadəgan balalarına məxsus paj korpusuna daxil olur. Məktəbdə əla qiymətlərlə oxuyan xan oğluna məktəbdə tam təhsil almaq qismət olmur. Kəngərli balası qəflətən xəstələndiyi üçün vətənə, yəni Naxçıvana qayıtmaq məcburiyyətində qalır. Bir müddət müalicə olunduqdan sonra yenidən hərbi işə səfərbər edilir.

İlk uğurları

Kəlbalı xan 1849-cu ildə könüllü olaraq Dağıstan yürüşündə iştirak edir. Gergebel döyüşlərində göstərdiyi igidliyə görə üçüncü dərəcəli müqəddəs Stanislav ordeni ilə təltif olunur və zabit rütbəsinə layiq görülür. 1853-cü ildə Krım müharibəsi başlayır. Kəlbalı xan yerli bəylərdən ibarət süvari alayı təşkil edir. Bir il sonra, iyunun 19-da Kəlbalı xan Naxçıvanski Çınqıl döyüşündə fərqləndiyinə görə dördüncü dərəcəli müqəddəs Georgi ordeni ilə təltif olunur. Həmin il iyulun otuzunda rus ordusunun general-leytenantı, İrəvan süvari polkunun rəisi Vrangel Qafqaz ordusunun baş komandanına məlumat göndərir. General təkcə Kəlbalı xan haqqında deyil, həmçinin döyüşdə igidliklə vuruşan azərbaycanlılar barədə fəxrlə yazırdı: “Qoşunlarımızın hədsiz igidliyi barədə əlahəzrət cənabınızın qarşısında təkrarən şəhadət verməyi özümə borc bilirəm ki, zabit və əsgərlər döyüşə həvəslə gedirlər: yüngül yaralananlar cəbhəni tərk etmir, ağır yaralılar isə döyüş meydanında qalırdılar. Tibb işçiləri elə oradaca onlara yardım göstərirdilər. 18 iyul tarixli ilk məlumatımda adları çəkilən kapitan İsmayıl xandan (Kəlbalı xanın qardaşı) və podporuçik Kəlbalı xandan başqa müsəlmanlardan ibarət bəy drujinasından praporşiklər Əlixan və Paşa xanın, dörd nömrəli müsəlman (Azərbaycan) polkundan kapitan Hüseyn Sultanın adlarını da çəkməliyəm. İsmayıl xanla Kəlbalı xan hücum zamanı öz hissələrinin önündə gedərək igidlik nümunəsi göstərirdilər. Yanımda volonter işləyən Xancan xan Məmmədqulu oğlunu da həmçinin müəyyən göstərişlərlə döyüşə göndərirdim... Onlar yaralanır, ancaq döyüş meydanını tərk etmirdilər”.

Hərb sahəsində yüksəlişi

1855-ci ildə rus çarı 1-ci Nikolay vəfat edir. Taxta onun oğlu 2-ci Aleksandr çıxır. 2-ci Aleksandrın tacqoyma mərasimi günü Kəlbalı xan leybqvardiya qusar polkuna komandir təyin olunur. Kəlbalı xan bu təyinatdan sonra Qafqaz canişinliyinin sərəncamında xidmət edir. Müxtəlif batalyon və polkların komandiri olur. Nizami ordudakı nümunəvi xidmətinə və əla komandirlik fəaliyyətinə görə 1874-cü ildə general-mayor kimi yüksək rütbəyə layiq görülür.

General-mayor Kəlablı xan 1877-78-ci illərdə rus-türk müharibəsində iştirak edir. Bütün döyüşlərdə şücaətlə vuruşan, azərbaycanlılardan ibarət İrəvan süvari briqadasının komandiri Kəlbalı xan hərbi əməliyyatlarda böyük şücaət göstərir. Bu müharibədə göstərdiyi qəhrəmanlığa görə brilyantla bəzədilmiş qılıncla və müqəddəs Georgi ordeni ilə təltif edilir.

Baba Kəlbalı xan və Qönçəbəyim

General-mayor Kəlbalı xan Ehsan oğlu Naxçıvanski 1883-cü ildə vəfat edib. Tarixi sənədlərə əsasən Ehsan xan oğluna Kəlbalı xanın adını qoyub. Bu səbəbdən mənbələrdə iki Kəlbalı xan adına rast gəlmək mümkündür. Baba Kəlbalı xan Naxçıvanski haqqında Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının yeddinci cildində qısa da olsa məlumat verilir. “Kəlbalı xan Naxçıvanskinin doğum tarixi barədə məlumat olmasa da 1823-cü ildə Təbrizdə vəfat edib.

Baba Kəlbalı xan Rusiyadan hərbi yardım istədiyi üçün altı il Tehranda həbsdə saxlanmış, gözünün biri çıxartdırılmışdı. Fətəli şah taxta keçdikdən sonra İrəvan xanlığında yaşayıb. Abbas Mirzə tərəfindən Naxçıvana vali təyin olunan Naxçıvanski İran hökumətinə xidmət etmək istəmədiyindən Məkkəyə ziyarət bəhanəsilə, yerinə oğlu Ehsan xanı təyin edib hakimiyyətdən uzaqlaşır.

XIX əsrin ortalarında Naxçıvanda “Qönçeyi-Ülfət” adlı ədəbi məclis fəaliyyət göstərirdi. Bu məclisə o vaxtlar Naxçıvan şəhər rəisinin müavini işləyən məşhur gürcü şairi Nikolaz Barataşvili də tez-tez gələrdi. O, burada on səkkiz yaşlı Qönçəbəyim adlı çox istedadlı bir qızla tanış olub dostlaşır. Lirik qoşmaları ilə bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında yaşayan həmin Qönçəbəyim general-mayor Kəlbalı xan Naxçıvanskinin bacısıdır.

Naxçıvanskilərin qəza məktəbi

Gözəl və fitri istedada malik olan Qönçəbəyim 1837-ci il martın on beşində atası Ehsan xanın Naxçıvanda açdığı qəza məktəbində təhsil alıb. İki yüzə qədər azərbaycanlı uşağın təhsil aldığı bu məktəbin hamisi, əvvəlcə general-mayor Ehsan xanın özü, sonralar isə onun iki oğlu-kapitan İsmayıl xan və general-mayor Kəlbalı xan olub. Naxçıvanski qardaşları atababa mülkünü on iki il müddətinə məktəb üçün pulsuz istifadəyə verməklə yanaşı, hər il Naxçıvan qəza məktəbinin nəfinə gümüş pulla iki yüz manat ianə də hədiyyə ediblər.

Hikmət
Ölkə.Az