Azərbaycan - Özbəkistan: bir qardaşlığın qısa tarixçəsi

Son günlər media və sosial şəbəkələrin əsas müzakirə mövzularından biri Özbəkistan prezidenti İslam Kərimovun səhhəti ilə bağlı ziddiyyətli xəbərlərdir.

Keçmiş SSRİ-nin həm ərazisinə, həm də əhalisinə görə ən böyük respublikalarından biri olan Özbəkistan Orta Asiya regionunun aparıcı dövlətlərindən sayılır. Bütün regional proseslərdə mərkəz rolunu oynayan, qonşu dövlətlərdə yaşayan çoxsaylı özbək diasporu da nəzərə alınarsa, Özbəkistanı Mərkəzi Asiya bölgəsinin qıfıl ölkəsi adlandırsaq, yanılmarıq.

Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan və Əfqanıstandakı çoxsaylı özbək icmaları bu ölkələrin, xüsusən də bütün dünyanının diqqət mərkəzində olan Əfqanıstanın, daxili ictimai-siyasi həyatında ciddi çəkiyə malikdir. Qırğızıstanın Oş vilayətində baş vermiş hadisələr zamanı iki qardaş ölkənin qanlı müharibənin astanasından qayıtması, Tacikistan, Qırğızıstan və Özbəkistan arasındakı anklavlar və su problemi bu bölgəni dünyanın ən partlayışahəssas nöqtələrindən biri halına gətirir. Sovetlərdən qalmış çoxsaylı problemlər zaman-zaman Mərkəzi Asiya ölkələrini qarşı-qarşıya qoyur.

Bütün bu problemlərin fonunda bölgədə sülhün qorunması, konfliktlər ocağının alışmasının qarşısının alınması, Əfqanıstan kimi təhlükəli bir ölkə ilə qonşuluğun gətirdiyi silah qaçaqmalçılığı və narkotik vasitələrin qanunsuz dövriyyəsi kimi kriminal biznes növləri bu ölkələrin hakimiyyətlərindən və güc strukturlarından daha böyük diqqət və həssasiyyət tələb edir. Müxtəlif yönümlü radikal dini cərəyanların minlərlə açıq və gizli tərəfdarının yaşadığı Orta Asiya respublikaları hazırda barıt çəlləyini xatırladır.

SSRİ dağılandan sonra bu regionun ölkələrinə rəhbərlik edən siyasi qüvvələr, aradan keçən illər ərzində demək olar ki, dəyişməyib. 1990-cı ildən sosialist Orta Asiya respublikalarına rəhbərlik edən şəxslər, Qırğızıstan və Türkmənistanı çıxmaq şərti ilə, eyni rəhbərlərdir. Özbəkistan, Tacikistan və Qırğızıstan arasındakı problemlərin dərinləşməməsinin əsas səbəbi də məhz bu amildir. Oturuşmuş siyasi rejimlər, regionun problemlərini köklü surətdə bilən rəhbərlər, illərdir qarşılıqlı fəaliyyət təcrübəsinə malik hökumətlər bu gün Mərkəzi Asiyadakı stabilliyin əsas qarantlarıdır. Bu sahədə Özbəkistan prezidenti İslam Kərimovun düşünülmüş, taraz, müdrik siyasəti xüsusi qeyd olunmalıdır. Oş hadisələri zamanı qırğızları özabəklərin üzərinə qaldıran qara qüvvələrin əsas məqsədi məhz bu iki türk-müsəlman ölkəsini müharibənin girdabına sürükləmək idi. Qırğızıstanın Oş şəhərində özbəklərə qarşı başlamış zorakılıq nəticəsində onlarla dinc insanın ölməsindən sonra Özbəkistan silahlı qüvvələrinin birləşmələri iki ölkə sərhədinə toplaşmağa başladı. Son anda yenə İslam Kərimovun səbri və müdrikliyi müharibə təhlükəsini regionun üzərindən sovuşdurdu.

1992-ci ildə Azərbaycanda hakimiyyətə gəlmiş Xalq Cəbhəsinin demokratiya şüarı hamıya xoş gəlsə də, sonda təsadüfən, qaragüruh nəticəsində, silahlı dəstələrin çiynində hakimiyyəti ələ keçirmiş rejimlər kimi onların maskası da bir neçə aydan sonra cırıldı. Həmin dövr bir ilə yaxın Azərbaycanı idarə etmiş Cəbhə hakimiyyəti daxili siyasətdə olduğu kimi, xarici siyasətdə də çox kobud səhvlərə yol verərək ölkəmizə dost olan bəzi dövlətləri bizdən uzaqlaşdırdı. Belə ölkələrdən biri Özbəkistan idi. Özbək müxalifətinin liderlərindən birini Bakıya dəvət edən Əbülfəz Elçibəy bu ölkədəki rejimi diktatura elan etdi. Qarabağda ermənilərlə müharibə apardığımız bir zamanda beynəlxalq siyasi dəstəyin vacibliyini dayaz düşüncələri ilə dərk edə bilməyənlər həmin vaxt Azərbaycanı Özbəkistan kimi güclü və vacib bir müttəfiqdən məhrum etdilər. Bu zaman ermənilərin propaqanda maşını Qərbdə, Rusiyada, Orta Asiyada, Qazaxıstanda bizim əleyhimizə tam gücü ilə işləyir, beynəlxalq ictimai rəyi bizim qarşı yönəltməkdə davam edirdi. Bunun nəticəsində isə Azərbaycan Dağlıq Qarabağı və ətrafındakı 7 rayonu, ərazisinin 20% -i itirərək, ac-yalavac, evsiz-eşiksiz 1 milyon qaçqını ilə baş-başa qaldı.

Xalq cəbhəsi hakimiyyətinin daxili çəkişmələr nəticəsində çökməsi, ölkədə yaranan xaos və daha sonra Azərbaycanda formalaşan yeni hakimiyyət dövründə daxili və xarici siyasətə yenidən baxılaraq prioritet istiqamətlər müəyyən edildi. Bu prioritetlər arasında Qazaxıstan və Orta Asiya ölkələri ilə əlaqələrin düzəlməsi, münasibətlərin yaxşılaşdırılması və əməkdaşlığın genişləndirilməsi də var idi. O zaman Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyevin ilk görüşdüyü liderlərdən biri məhz Özbəkistan prezidenti İslam Kərimov oldu. Səmimi keçən görüş zamanı prezidentlər qardaş xalqlarımız arasında qırılmaz qan, mədəniyyət bağlarının olduğuna işarə edərək geosiyasi müstəvidə də ölklərimizin müttəfiq kimi davranmalarının vacibliyini bildirdilər. Həmin vaxtdan Azərbaycan və Özbəkistan, iki qardaş ölkə bütün sahələrdə geniş əməkdaşlıq edir və bir-birinin mövqeyini dəstəkləyirlər. Bu gün Özbəkistan Azərbaycanın ən yaxın ticarət tərəfdaşlarındandır. MDB çərçivəsində və ikitərəfli əməkdaşlıq çərçivəsində bütün əlaqələr genişlənməkdə davam edir və tərəfdaşlığımız strateji müttəfiqliyə doğru gedir.

P.S. Özbəkistan keçmiş SSRİ-də yeganə ölkədir ki, işğalçı Ermənistanla heç bir əlaqəsi yoxdur. Ermənistan rəhbərliyinin səfirliklər açılması və diplomatik əlaqələrin bərpa edilməsi üçün prezident İslam Kərimova dəfələrlə müraciət etməsinə baxmayaraq, Özbəkistan prezidenti bu təklifləri qəti suratdə rədd edib və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün Ermənistan tərəfindən pozulduğunu bildirərək işğalçı ilə əlaqələrin bərpasının yolverilməz olduğunu vurğulayıb. Bu gün Ermənistanla Özbəkistan arasında heç bir əlaqə, hətta nəqliyyat əlaqəsi belə yoxdur. İki olkə arasında mal dövriyyəsi 0% təşkil edir, yəni Özbəkistan şirkətlərinin Ermənistanla birbaşa heç bir biznes əlaqəsi yoxdur. Özbəkistan prezidenti İslam Kərimov heç vaxt Ermənistana səfər etməyib. İslam Kərimovun hakiyyəti dövründə öz tarixini yenidən yazan özbək xalqının qan yaddaşına erməni daşnakların 1918-20 ci illərdə bolşeviklərlə birlikdə Orta Asiyada özbəklərə, qazaxlara, taciklərə və türkmənlərə qarşı törətdikləri vəhşilikləri tam çılpaqlığı ilə həkk olunub. Xalqına öz dostunu və düşmənini yaxşı tanıtdıran bütün liderlər öz xalqlarının qəlbində əbədi yaşayırlar. Bu hər bir lider üçün tarixdə qazandığı ən böyük şərəfdir. Özbəkistan lideri xalqına xidmət etdiyi dövrdə bu şərəfi qazana bilən iderlərdən biridir. Hər bir xalqın azadlığı onun öz tarixini olduğu kimi, dostunu dost, düşmənini düşməni kimi göstərərək yazmasıdır. Özbək xalqı bunu İslam Kərimovn liderliyi ilə həyata keçirə bildi. Bu isə o deməkdir ki, bu xalqın canını alsalar da, azadlığını və milli müstəqilliyini bir daha əlindən ala bilməzlər!

Qafqaz Ömərov, Ölkə.Az-ın məsul redaktoru