Dünyanın ən qədim məbədi

"Ölkə.Az" bu gün Qobustan qayaüstü rəsmləri barədə araşdırma yazını oxuculara təqdim edir.

Qobustanda 7 mindən çox işarə və yazı var. Uzun illər qayaların üstünə çizilmiş heyvan rəsmlərinin sırf ovçuluqla bağlı olduğu bildirilsə də, son illər aparılan tədqiqatlar bu rəsmlərin ovçuluqla əlaqəli olmadığını, bürclərə aid olduğunu üzə çıxardı. Qobustan qayalarındakı sirli yazıların sirrini öyrənmək üçün tədqiqatçı-etnoqraf, AMEA-nın Coğrafiya institutunun dissertantı Şakir Qabıssanlı ilə qədim dövrə kiçik bir səyahət etdik.

- Şakir müəllim, Qabıssan qayaları haqda nə deyə bilərsiz? Sizcə niyə bu məkan sirli və müqəddəs sayılır?

- Qabıssan qayalarındakı işarələr və müqəddəs sözlər ən qədim dünyanın tərcümeyi-halıdır. Qabıssan dünyanın ilk gibləgahı, ilk məbədi olmuşdur. Günümüzdə də bəşəriyyəti düşündürən suallardan biri də budur ki, dünya bəşəri nöqteyi-nəzərdən öz inkişaf xəttini haradan və nə zaman götürmüşdür? Dünya alimləri bu sualın cavabını arxeologiyada axtarır. Fikrimcə, bu yanlışdır. Çünki arxeoloji mənbələrdən min illər qabaq da həyat olmuşdur ki, bunun da izləri, təbii ki, silinib getmişdir. Demək Adəmi adəmlərdə axtarmaq lazımdır. Təbiətin adəmini isə elmin adəmində axtarmaq lazımdır. Təbiətin adəmi Kür-Araz, elmin adəmi isə fəlsəfə, mifologiya və folklordur.

- Niyə məhz Kür-Araz?

- Dini kitablardan alınan məlumatlara əsasən, Adəm və Həvva dörd qoşa çaydan birində olmuşdur. Bu qoşa çaylar bunlardır: Hind-Qanq, Dəclə-Fərat, Amudərya-Sırdərya, Kür-Araz. Fikrimcə, ilk üç adda dünya əlamətləri qətiyyən görünmür. Kür-Araz çaylarına və onların mənalarına ərəb və fars lüğətinə əsasən baxaq və onun, həmin ərazinin ətrafında olan maddi abidələrə nəzər yetirək. Hansı ki, həmin abidələr dünyanın 17 ölkəsində var, təbii ki, bunlar arasında əlaqələr də mövcud olmuşdur. Kür çayının adını hallandıraq:

1) Kür- kür (ə), yeraltı su yatağı
2) Kürə- girdəşəkilli (təbii ki Yer deməkdir)
3) Kürə- vilayət, ölkə
4) Kürnəş- təzimetmə, əlini döşünə qoyub birinin qarşısında əyilmə
5) Kür-ur- təkrarlanma, bir şeyin bir-birinin ardınca olması (yəni əgər dinə görə Allah Yer kürəsini lövhü qələmlə çəkibsə, başlanğıc buradır işarəsi)

Araz sözünün adını hallandıraq:

1) Araz-Ariz- təbii və əsli olmayan, sonradan əmələ gələn. Baş verən (təbiətin Həvvası)
2) Arizə- baş verən hal, əmələ gələn
3) Arəst- bəzənmiş, tətibə salınmış
4) Ari- həri, hə (təsdiq adamı)

Baxın, bu söz tənliyi fəlsəfə süzgəcindən keçirilsə, təbiətin ilkin yaranmasəna çox söz demiş olur. Kür-Araz mənsəbi, Xəzər dənizi və onun ətafı, Xəzər dənizinin sahillərində olan Qabıssan qayalarındakı 7 min işarə və söz dünyanın ilkin mənbəyinə bir təkanverici maddi və mənəvi abidələrdəndir. Bununla bağlı Qabıssan qayalarını və dünyanın 17 ölkəsində olan eyni tipli qayaüstü işarələrin də əlaqəsini təhlil edək. Norveçli alim Tur-Heyerdal bu qayaların hamısını gəzmiş, təhlil etmiş, 1996-cı ildə Qabıssan qayalarındakı əyri qayıq şəkillərinə (yüzə qədərdir) dəhşətə gəlmiş, əllərini göyə qaldıraraq : “Mən təslim”-demişdir. Akademik Budaq Budaqovun məlumatına əsasən, Heyerdal bu qamışların (yəni dünyanın ən qədim qayıqları bu qayıqlardır və qamışdan düzəldilmişdir) mənbəyinin yaxın ərazidə olduğunu israr etmişdir. Axtarışdan sonra məlum oldu ki, bu qamışların məkanı Hacıqabuldur. Sonra Tur qeyd etmişdir ki, bu qayıqlarla mənim əcdadlarım Volqa boyunca Xəzərdən keçərək üzmüş, oradan şimala, qışda Berinq boğazı donarkən Amerikaya adlamışdır. Səyahətə başlayan 2 min nəfərdən cəmi 600 nəfər vətəninə çatmışdır. İlk kralımız Aser- Odin olmuşdur. Mənası isə Azər Odu deməkdir. Ən qədim qayıq rəsminin ucunda günəş işarəsi var. Başqa rəsmlərdə isə günəş ortada çəkilib. Bütün bunlar və Qabıssan qayalarında və xalçalarındakı işarələr kompleks şəklində götürülərsə, məna açılar. Xaç, qövs, ağac, səkkiz xətt, xalçada və qayada əyri qayıq, ucda günəş, dorda quş, yuxarıda tək ulduz, bunların mənaları sistemli, kompleks şəkildə açıldıqda Nuhun tufanının əlamətləri özünü göstərir.

1) Xaç-göy, yer, insan, çürümə. Yəni Allahın dərgahına qovuşma.
2) Qövs- bu işarəni 8-ci əsrdə ərəblər Qabıssan qayalarına çəkmiş, altında isə dua koftə, rəft sözlərini yazıblar. Mənası isə dua etdi, getdi deməkdir. Bu isə hələ 8-ci əsrə qədər ərəblərin buranı ziyarət etdiklərini bir daha sübut edir. Qövs işarəsinə gəldikdə, bu həm iki yarım dairəyə- yer, göy Covza deyilir. Mənası əkiz qardaş deməkdir. Bu həm də oraq şəklində olur. Yəni köklərin buraya işarə olduğunu göstərir.
3) Ağac işarəsi isə həm Qabıssan qayalarında, həm də xalçalarında silsilə ilə göstərilmişdir. Bəzi hallarda xalçalarda xaç, qövs və ağac bir yerdə, naxışlarda həkk olunur. Burada xaç dünyanın yaranma əlamətlərini, onun mifologiyasını ilk dəfə əks etdirmişdir. Bir çox versiyaya əsasən, xaçın ilk vətəni məhz Qabıssandır, ona görə də avropalıların bu xalçalara marağı güclüdür. Ermənilər də məhz buna görə xalçaları öz adlarına çıxmağa səy göstərirlər.

Xaçın tətbiqi isə ilk dəfə alban məbədlərində həkk olunmuşdur. Xristianlıqdan min il əvvəl xaçın mənası heç bir ensiklopediyada əks olunmamışdır. Qövs əkiz qardaş mənasını, yəni sizinlə qardaşıq mənasını verir. Ağac işarəsi isə şəcərə, yəni nəsil və onun qolları mənasını əks etdirir. Həm də nəsil, onun kökü və budaqları insanların bəşəri mənbəyinə və dünyaya yayılmasına işarədir. 

- Söhbət hansı yayılmadan gedir? Dünya tarixində bir neçə yayılma var. Nuhun tufanı, Babilin dağılması və s.

- Təbii ki söhbət Nuhun tufanından sonrakı dövrə aiddir. Məhz bu işarə Nugun qayığı ilə bağlıdır. Qayalarda yüzə qədər qayıq işarəsi və altındakı səkkiz xətt bu mənanı təsdiq edir. Səkkiz xətt Nuhun ailəsinə işarədir. Qədim udin dilində “Muğ” səkkizlik deməkdir. Demək muğların əcadə bu səkkizlikdən başlanmışdır. Başqa bir sözlə, tufandan sonra səkkiz nəfər sağ qalmışdır. Nəticəyə görə isə, səkkizlik ən qədim xalq olan muğların ilkin nəslinə işarədir. Yəni Nuh və onun ailəsi nəzərdə tutulub: Nuh və arvadı, Nuhun üç oğlu (Yafəs, Hami, Sami) və üç gəlini. Qabıssan xalçalarında qayığın dorunda quş şəkli müjdəçi rolunu əks etdirən işarədir. Qayığın uc hissəsində günəş işarəsi isə tufandan sonra azadlığa çıxma əlamətini əks etdirir. Qabıssan qayalarında günəş qayığın uc hissəsində, başqa ölkələrin qayalarında isə dorda əks olunmuşdur. Tur Heyerdal bu işarələrin yerinin fərqli olmasına diqqət yetirmiş, bununla hansının qədim olmasını təyin etmişdir. Bir sözlə, Qabıssan qayalarındakı qayıq rəsmlərini dünyanın ən qədim rəsmləri adlandırmaq mümkündür. Həmçinin Qabıssan qayalarında qayıqlar əyri, digər qayalarda isə dü şəkildə verilmişdir. Bu da rəsmlərin qədimliyini sübut edən başqa bir faktdır.

- Qayaüstü rəsmlərdə eyni zamanda Roma legionerlərinin yazı və işarələri də var.

- Qeyd etdiyim kimi, Qabıssan çox müqəddəs ziyarətgah olduğu üçün dünyanın hər yerindən bura ziyarətə gəliblər. Şübhəsiz ki, Roma legionerləri də bu ərazini ziyarət ediblər. Eramızdan əvvəl 96-84-cü illərdə 12-ci legion Qabıssan qayalarında xaç işarəsi çəkib. Amma hələ xristianlıq dini barədə təsəvvür belə yox idi. Bu necə ola bilərdi? Ərəblər də Qabıssan da ziyarətləri zamanı sözlər yazıb qövs şəkli çəkmişdilər. Bütün bunlar Qabıssan qayalarının ilk ziyarətgah olduğunu sübut edir. Bu məkanın adı Qabıssan olmuşdur. 1947-ci ildən bu qayalara Qobustan adı verilib. 19-cu əsr rus mənbələrində bu yer Qabristan, Qabıssan adlandırılıb. Ərəb xilafəti dövründən Qabıssan qayaüstü rəsmlər və işarələr dondurulmuşdur.

- Dünyanın sonu ilə bağlı bir neçə il öncə iddialar səsləndirildi. Mayaların təqvimi 2012-ci il 21 dekabrı göstərirdi. Amma gözlənilən Qiyamət olmadı. Norveçlilərin də 22 fevral ilə bağlı bir təqvimi var. Norveçlərin əcdadının Qabıssandan getdiyini nəzər alsaq, hansısa bir əlaqə varmı?

- Bütün bunlar heç də təsadüfi deyil, sırf zərurətdən doğulan, lakin mahiyyəti ortaya qoyulmayan həqiqətlərdir. Bütün bunları düşünərkən, elə bil ki, Qabıssan qayalarından belə bir səs gəldi: “Axtardığınız təqvimlər uzaqda deyil, 1300 il dondurulan, oxunmayan daşların üzərindədir”. İlkin olaraq mayalılar dediyimiz nəsillərin təqviminin əsasının haradan doğulmasına, haralara mənəvi şəcərə kimi yayılmasına nəzər yetirək. Bütün bunları bilmək üçün dünyanın 17 ölkəsində olan qayaüstü rəsm və işarələri oxumaq, açmaq lazımdır. Bu işarələr açılanda isə bu təqvimin ana vətəni Qabıssan qayalarını, Gəmiqayasını göstərir. Nuhun tufanından sonra, onun oğlanlarından olan nəsillər dünyaya səpələnməyə başladılar. Bir hissəsi isə qeyd etdiyimiz kimi, Berinq boğazından keçərən Amerika qitəsinə yayılıblar. Mayalardakı Günəş kultu, Amerikanın yerli əhalisinin dilində olan bir çox sözlərin bizim dildə başa düşülməsi və eyni mənanı ifadə etməsi də bunu sübut edir. 

Nəsiminin dili ilə desək: “Dünyanın zatı isimlərdə, bəyani isə hərflərdədir”. Bu baxımdan onu da bilmək lazımdır ki, istər Qabıssan qayaüstü rəsmləri, istərsə də xalça işarələri yazı olmayan dövrdə peyğəmbərlərin diktəsi və bu diktədən doğulan rəsm və işarələrdir. İndi bəzi işarə və adlara nəzər salaq:

1) Azər- od, atəşgah, oda qulluq edən mələk (dini), İranda günəş ilinin 9-cu ayı 22 noyabr-21 dekabr.
2) Azəri-oda sitayiş edən atəşpərəst, oda aid olan azərbaycanlıların bir adı, azər ayına məxsus olan, azər ayında olan. Mayalılar bu təqvimin sonunu, yəni 21 dekabrı bilsələr də, əvvəlini bilmirlər. Ona görə ki əvvəli onlara aid deyil, azərilərə aiddir, doğulma evi isə Qabıssanda və Təbrizdə olub.

Şərqdə doğulan təqvim, şəcərə sonluğunu Qərbdə tapmışdır. Ona görə də Makedoniyalı İskəndər e.ə. 331-ci ildə Marafon döyüşündə Daranı məğlub etdikdən sonra İranda olan bütün atəşgahları yandırdı. Ona görə ki, onlar Dara tərəfindən yaradılan süni atəşgahlar idi. Təbii atəşgah isə Bakidə idi. Ümumiyyətlə, köhnə bakılılar da şəhərin adını Bakı kimi yox, Baki kimi tələffüz edirlər. Baki- ağlayan, aləm yeri, hüzn yeri, ağı deyilən yer, yəni atəşgah, məbədgah deməkdir. Hadisədən bir il sonra Makedoniyalı İskəndər Bakını ziyarət etdi. Bunun təsdiqi Nizami Gəncəvinin “İsgəndərnamə” əsərində aşağıdakı beytlərdə var:

And olsun İbrahim Sufiyə,
İman gətirdiyim haman sufiyə,
İbrahim dinini doğru yol bildi,
Atəş sözlərini dillərdən sildi.
Aqillər məsləhət gördülər ona,
Oradan tərpənsin Azərbaycana.

İskəndərin Azərbaycana yürüşü təsadüfi deyildi. Nəinki İskəndər, eyni zamanda Sezar, 12-ci legion və başqalarının da Azərbaycana yürüşünün digər bir məqsədi ziyarət idi. 

- Bir az simvollardan danışaq, xaç simvolu, qayıqlar, xətlər hansı mənanın daşıyıcısıdır?

- Xaçın ana simvolu Ma, Atəş, Xaki, Baddır (su, od, torpaq və külək). Yəni maddi varlığın, ali varlığın doğurduğu ilkin bəşəri torpaq, məkan. Həmin Maya təqvimi isə Qabıssan qayalarında və xalçalarında bütöv şəkildə, tam şəkildə simvolizə edilib. Xalçada 22 xətt 22 noyabrı göstərir. 21 dekabr həm xalçada, həm də Qabıssan qayalarında indi də göz oxşamaqdadır. Bu işarə şamanların dua etməsi işarəsi ilə vəhdətdədir. Şaman və mayə sözlərinin mahiyyətini açıqlamaq lazımdır. Şam dünyanın ilkin toponimi olmuş, bəşəriyyət ilkin təkanını bu toponimdən almış, yeddi iqlim boyunca altı istiqamətdə dünyaya səpələnmişdir. “Dədə Qorqud” dastanında yazıldığı kimi, Bayandır xanın Şamı künhu dünyanın son nöqtəsinə yayılmışdır.

- Şam simvolu nəyi xarakterizə edir?

- Şam-Şəm İbrahimin Günəşə üz tutmasının, bütpərəstlərdən uzaqlaşmasının, oda atılmasının, oddan salamat qurtulmasının simvoludur. Buna görə də bu yerə Şam dedilər, həmin Şam bağlandı Şamaxidə Dədə Günəşə. Şaməxi isə Süryada (Suriya) Şama, buna isə Əqsayi Şam dedilər, yəni uzaq Şam. Uzaq Şam isə bağlandı Qərbdə şamanlara. Şamanlar isə vəhdətə bağlandı mayalılara. Mayalılar isə bağlandı muğamlarımızın şah şöbəsi Mayəyə. Şərqdə doğulan Şam sonluğunu Qərbdə tamamladı.

- Nuhun tufanından sonra insanların səpələndiyi barədə danışdıq. Bu, qayalarda hansı işarə ilə simvollaşdırılıb?

- Nuhun tufanından sonra insanlar 7 iqlim boyunca 6 istiqamətdə yayıldılar. Bunu sübut edən işarə isə Qabıssan qayalarında başında papaq, papağın bir tərəfində 7, digər tərəfində isə 6 xətt olan şaman rəsmidir. Quran ayələrinə görə, Rəbbi İbrahimə dedi: “Ey İbrahim, arvadlarından birini götür get Kəyana, orda sənə böyük nəsil və böyük, hədsiz var-dövlət verəcəm”.

Ə.Caminin fikri ilə desək, Yəqub nəslində qarışqanı saymaq olur, Kəyandan Şama qədər olan sürülərini sayıb-qurtarmaq olmurdu. Mayalıların təqvimi dediyimiz bu təqvim dünyanın ilk təqvimi olub, Novruz təqviminə qədər olmuşdur. Novruz təqvimi İbrahim dinindən doğulan bir təqvim kimi köhnə təqvimi inkar etməklə, adından göründüyü kimi, yeni gün və yeni təqvim kimi yenə də Şərqdə, Azərbaycanda doğulmuşdur. İlkin tarixə görə Azərbaycan ilkin din ölkəsi, Kəyan, yəni İran isə şahənşahlıq məkanımız olmuşdur. Zamanında 7 dövlət, 72 xalq Kəyana tabe olmuşdur. Ona görə də Kəyan padşahı 3-cü Dara dini bayramlarda belinə yeddi qızıl kəmər bağlayırdı. E.ə. 331-ci ildə baş tutan Marafon döyüşündən sonra bu kəmərləri İskəndər belinə bağlamışdır.

Nuhun tufanından sonra cəmi 8 adam sağ qalmışdı. İncilin 273-cü səhifəsində belə bir qeyd var: “Onlar çox deyildirlər, cəmi səkkiz nəfər idilər”. “Tövrat”da isə yazılır ki, Nuh arvadını, gəlinlərini götürüb qayığa mindi. Nuhun 3 oğlunun nəsli dünyaya səpələnmişdir. Yafəs oğlu Türk Orta Asiya istiqamətində, Sami nəsli Təbriz, Misir və Hindistan istiqamətində, Hami nəsli isə Dağıstandan Sibirə tərəf şəcərə yollarını yaymışlar.

Bunu sübut edən başqa bir fakt isə qayaüstü rəsmlərdə və xalçalarda mərkəzində xərçəng olan ağac şəklidir. Şəklin mənalarından biri-bəşəriyyətin təkan nöqtəsi kimi buradan Qabıssandan təkanını alıb xərçəng kimi dünyaya yayılmadır. Təbii ki, bu yayılmada köç edənlər gen yaddaşına sahiblik kimi öz təqvimlərini özləri ilə aparmışlar.

- Bayaq qeyd etdiniz ki, norveçlilərin də dünyanın sonu ilə bağlı bir təqvimi var

- Dünya şöhrətli alim Tur Heyerdalın dediyi kimi “Navruz”, norveçlilərin əlamətləri ilə Norveçdə də keçirilir. İndi isə keçək norveçlilərin 2013-cü ilin noyabr ayında dünyanın sonu ilə bağlı olan təqviminə. Bu tarix 22 fevralı göstərir. Maraqlıdır ki, norveçlilərin təqvimində mayalılardan fərqli olaraq sonuncu ayı deyil, əvvəlki ay göstərilir. Bu tarixi təqvim xalça naxışlarında, tarixşünaslıqda özünəməxsus dəst-xətti ilə vardır. Sadəcə həmin təqvim 22 fevral-22 mart ayı və günləri daxilindədir. Həmin işarələr xalçalarda saylarla, xətlərlə qövsün içərisində verilib. Bəs bu təqvim Norveçə necə bağlanıb? İlk öncə bəzi sözlərə baxaq:

Dəlv-2-ci mənası ilə Kəyan Şəms ilinin 11-ci ayı (22 fevral-22 mart)
Dəlq- dərviş və zahidlərin geydikləri köhnə və yamaqlı paltar
Dəlil- nişan, əlamət.

Bu terminlər də bu təqvimin tarixini e.ə. 6-8-ci minilliklərə aparır. Daha doğrusu, təqvimin 8 min ilə yaxın yaşı var. Bunlar da işarə verir ki, mayalılaran buradan getməsinin 1-ci təqvim tarixinə, norveçlilərin getməsinin isə 2-ci təqvim tarixinə bağlanması ortaya çıxır. Heyerdal Qəbələdə və Şəkidə olarkən “Navruz” demiş, müşahidə etdiyi bayram əlamətlərinin Norveçdə olduğunu vurğulamışdır.

- Qavaldaşdan danışaq, çünki Qabıssan deyəndə ağla gələn ilk məhfumlardan biri də məhz budur.

- İlkin olaraq bu daş qəbail, yəni qəbilə daşıdır. İlkin nəslə mənsub daşdır. Qavala gəldikdə, əslində bu qaval deyil, qabal olmalıdır. Qab-çərçivə, uzunluq, ara məsafə, al-ocaq, nəsil mənasındadır. Bu daş müqəddəsliyə, Göy ilə Yerin qarşılıqlı əlaqəsinə bağlanan daşdır. Qabıssan qayalarında 3-4 yerdədir. Əcdadlarımız öz dini ayin və mərasimlərini bu daş ətrafında keçiriblər. Bu daş rəqs daşı deyil, ayinlər, mərasimlər, dinə bağlanan daşlardır. Bəzi qabal daşları Şıxov tərəfdə tapılmışdı. Bu da təsadüf deyil. Çünki Şıx sözünün mənası müqəddəs deməkdir. Bu daşları dünyanın 8-ci möcüzəsi hesab etmək olar. Mən hətta qabal daşlarını möcüzələrin birincisi hesab edirəm. Çünki digər möcüzələri insan, insan təfəkkürü yaradıb, bunları isə Tanrı bəxş edib. Daşları tədqiq edən bir çox mütəxəssisin fikrinə görə, onlarda təbii səs notları var. Bəzi hallarda qabal daşları tək deyil, kompleks halda çalınır və çalınmalıdır. Belə halda öz dərin mahiyyətini ortaya qoya bilir.

- Qədim Qabıssanda çoxlu sayda müxtəlif qədim yazılar var. Fikrinizcə, ən qədimi hansılardır?

- Bu yazılardan ən qədimi predmet və mixi yazılardır. Cəngi ərazisində müşahidələr zamanı bir qəbir daşına rast gəldik. Bu daş yumurtavari, ayı əks etdirən qırmızımtıl çopur bir daş idi. Qəbir özü isə düz yerdə idi. Yaxud hansısa əlaməti əks etdirirdi. Ətafında isə heç bir nişanəsi olmayan qəbirlər və bir ədəd qədim kurqan var idi. Bu daşın üzərində predmet yazısı var idi. Dairə günəş, aşağıda iki xətt ayaq formasında idi. Bu isə o dövrdə yazının olmamasından xəbər verir. İkinci bir daş qəbirdə isə mixi yazısı ilə başdaşında ikicə hərf yazılmışdı. Kiril əlifbası ilə sağdan sola quyruqlu Ş və A hərfləri ilə Şam sözü yazılıb. Eyni zamanda müxtəlif formalı xaç işarələri də var. Bu xaçlar həm finikiyalılara, həm də yunanlara aid xaçlardır. “Dədə Qorqud” dastanındakı əlamətlərin bəzi təsvirlərini bu məkanda hiss etmək olur. Bəzi daşların üzərində latın qrafikası ilə yazılmış sözlər də var. İlkin hərflərdən, əlifbadan tutmuş ərəb əlifbasına qədər olan yazıların əlamətlərinə Qabıssanda rast gəlmək mümkündür.

Hikmət
Ölkə.Az