Nürnberq məhkəməsi

Bu ilin oktyabr ayında Üçüncü Reyxin ali rəhbərliyinin nümayəndələri üzərində keçirilən məhkəmədən 70 il keçdi. Bu məhkəmə "Tarixin məhkəməsi" adlandırılır.

Ölkə.Az saytında dünyanın ən maraqlı və ilk məhkəməsinin bilinməyən tərəflərini işıqlandırmaq qərarına gəldik.

Hər şey necə başladı

Hələ 1942-ci ildə Sovet Rusiyası nasist cinayətkarlarını mühakimə etmək üçün hərbi tribunal yaradılması barədə fikir bildirmişdi. Stalin isə bir neçə dəfə bildirmişdi ki, ikinci dünya müharibəsinə səbəb olan şəxslər beynəlxalq məhkəmədə əməllərinə görə cavab verməlidirlər.
Çerçil isə düşünürdü ki, əsas hərbi cinayətkarları əsir götürən kimi edam etmək lazımdır. 1945-ci ildə ABŞ və Böyük Britaniya əhalisinin 70 faizi bu fikri dəstəkləyirdi.

O dövr üçün beynəlxalq tribunal yenilik sayılırdı. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, 1914-1918-ci ildə birinci dünya müharibəsi zamanı törətdikləri cinayətlərə görə Almaniya ordusunun heç bir komandanı və zabiti cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməmişdi və cəzalandırılmamışdı.

İkinci düna müharibəsində qalib gələn dövlətlər 1945-ci ilin yay ayında keçirilən London konfransında beynəlxalq hərbi tribunalın yaradılması barədə razılığa gəldilər. 1945-ci il 29 avqust tarixində əsas hərbi cinayətkarların siyahısı dərc edildi. Bu siyahıda 24 nəfərin adı var idi.

Hərbi cinayətkarlara qarşı dörd müxtəlif istiqamətdə ittiham irəli sürüldü:

1. Müxtəlif ölkələrə qarşı aqressiv hərəkətlər
2. Dünyaya qarşı cinayət
3. Hərbi cinayətkarlıq
4. Bəşəriyyətə qarşı cinayət

Maraqlısı odur ki, sonuncu bənd alman hüquqşünasları tərəfindən əlavə edilib. Onların fikrinə görə, müttəfiqlər tərəfindən Drezdenin bombalanması, Xirosima və Naqasakiyə nüvə hücumunu da bu bəndə əlavə etmək olardı.

1945-ci ilin 18 oktyabr tarixində ittiham materialları artıq hazır idi. Məhkəmə prosesinə bir ay qalmış hər bir müttəhim bu materiallarla tanış oldu. Material ilə tanış olduqdan sonra nasist partiyasının funksioneri Robert Ley özünə qəsd etdi. Digər müttəhimlər isə hakim qarşısına çıxdı.

London sazişinə əsasən, beynəlxalq hərbi tribunal dörd dövlətin, yəni ABŞ, SSRİ, Böyük Britaniya və Fransanın nümayəndələrindən təşkil edilmişdi. Məhkəmənin sədri britaniyalı hüquqşünas Ceffri Lourens idi.

11 ilmə

Prosses başlayana qədər heç kəs şübhə etmirdi ki, məhkəmə hökmün oxunması ilə başa çatacaq. Hakimlərdən tələb edilən o idi ki, müttəhim kürsüsündə əyləşən hər bir cinayətkarın günah dərəcəsini müəyyən etsinlər. ABŞ və Böyük Britaniya tərəfi müttəhimlərə son söz vermək fikrində deyildilər. Amma fransız və sovet nümayəndələri bu fikrə etiraz etdilər.

Tribunal 217 günə başa çatdı. 403 dinləmə keçirildi. Bu dinləmələr ümumi olaraq 24 min saat demək idi. İclas stenoqramları yazılmış sənədlərin hündürlüyü 10 metr idi. 3 milyon sənəd və uzunluğu 2400 metr olan kinolent arxivə göndərildi. Məhkəmə zalına daxil olmaq istəyən 60 min nəfərə buraxılış vərəqəsi verildi. 116 şahid ifadəsi dinlənildi. Proses eyni anda 4 dildə keçirilirdi. Məhkəmə təcrübəsində ilk dəfə olaraq tərcüməçilərdən ibarət qrupdan istifadə edildi.

250 nəfər mətbuat nümayəndəsi məhkəmənin gedişatı barədə dünyanın müxtəlif dövlətlərinə xəbər ötürüb.

Sübut olaraq çoxsaylı şahid ifadələri, əsir düşərgələrinin sakinləri, foto və kino sənədlərdən istifadə edildi. Eyni zamanda, ittiham olunanlar tərəfindən imzalanmış və yazılmış əmrlər, raportlar da sübut kimi istifadə edilib.

Bu sənədlər və ifadələr əsasında məlum oldu ki, Üçüncü Reyxin hərbi və iqtisadi cinayətlərindən başqa digər planları da olub. Nasist rəhbərliyinin hərbi əsirləri və işğal edilmiş ölkə sakinlərinin kütləvi məhvi ilə bağlı ciddi planları da var imiş.

Müttəhimlər özlərini şux tutur, vaxtı uzadaraq cəzadan yayınmaq istəyirdilər. Onlar düşünürdülər ki, gərgin beynəlxalq vəziyyət onların lehinə işləyə bilər. 1946-cı il 5 mart tarixində Çerçil çıxışında soyuq müharibənin başladığı barədə siqnal verdi. Bu isə məhkəmənin öz mənasını itirəcəyi barədə fikir formalaşdırmışdı.

Amma müttəhimlərin arzusu reallaşmadı. 11 nəfər asılma yolu ilə edam cəzasına məhkum edildi. Martin Borman tapılmadığı üçün onun haqda çıxan hökm qiyabi idi. Qalan digər müttəhimlər barədə isə müxtəlif həbs cəzaları hökmü oxundu.

Yekun və nəticələr

Demək olar ki, Nürnberq prosesi beynəlxalq cinayət hüququnun başlanğıc tarixi oldu. 1950-ci ildə Nürnberq prinsipləri hazırlandı.

ABŞ-da gizli məhkəmə prosesi

ABŞ dövləti isə nasistlərin maliyyəçi və alimlərinin sirrini öyrənmək üçün 11 məhkumu gizli surətdə dindirib. Nürnberq prosesindən sonra dünyada belə bir fikir formalaşdı ki, Üçüncü Reyxin bəşəriyyətə qarşı cinayət işləyən bütün rəhbərliyi cəzalandırılıb. Amma əslində bir məsələ diqqətdən kənarda qalıb. Nürnberq məhkəməsində cinayətkarlarla yanaşı amerikalılarla əməkdaşlıq etməkdən boyun qaçıran, dövlət sirrlərini bölüşməkdən imtina edənlər də cəzalandırıldı.

Dirsəyə qədər qana bulaşan nasist cəlladları ya cəzadan yayına bildi, ya da minimum həbs müddətinə məhkum edildi. Bəzi müttəhimlər isə gizli surətdə yoxa çıxdı. Bir müddət sonra yoxa çıxan müttəhimlərin sorağı okeanın o tayından, Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin gizli laboratoriyalarından gəldi.

Bu günə qədər də Sovet İttifaqının niyə birinci Nürnberq prosesində iştirak etdiyi, növbəti proseslərdə kənarda qaldığının məntiqli cavabı yoxdur. Qeyd etmək lazımdır ki, 12 proses keçirilib. Amerikalılar 16 proses tələb etsələr də, sonradan müxtəlif səbəblərə görə say azaldıldı. "Anenerbe" gizli cəmiyyətinin üzvlərinə qarşı keçirilən prosesi həkim-qatillər prosesi ilə birləşdirdilər. Üçüncü Reyxin nəhəng maliyyə maqnatları prosesi isə ləğv edildi. Hakim və ittihamçı qismində həmişə amerikalılar iştirak edirdi. SSRİ-nin Nürnberq məhkəməsində Aleksandr Volçkovun rəhbərliyi ilə iştirak edən nümayəndə heyəti ifadə verməkdən imtina edib.

Fransızların xidmətindən imtina edən amerikalılar bu işin öhdəsindən təkbaşına gəldilər. Vaşinqton və Moskva arasında nasist rəhbərliyinin cəzalandırılmasına aid gizli yazışmalar 2046-cı ildə açılacaq. Bu zaman isə SSRİ nümayəndə heyətinin proseslərdə niyə iştirak etmədiyi məlum olacaq.

Kiçik ittihamların hamısı amerikalılar tərəfindən həyata keçirilib. Bu məhkəmə prosesi 1946-cı ildən 1949-cu ilə qədər keçirilib. Amerikalı hakimlər qarşısına 185 müttəhim çıxarıldı. Onlardan 142-si günahkar elan edildi. 24 nəfərə ölüm hökmü oxunsa da, 11 nəfər əhf edildi və 13 nəfər edam edildi. Henrix Gimmler, Valter Vyüst və Volfram Ziversin rəhbərlik etdiyi gizli "Anenerbe" təşkilatının rəhbərliyi üzərində də məhkəmə keçirildi. İttiham edilənlərdən cəmi dörd nəfər həkim idi. Bu siyahıda fürerin şəxsi həkimi Karl Brandt da var idi. Digər müttəhimlər isə "məxfi alim" elan edilmişdi.

Gizli təşkilatın adminstrativ idarəetməsini həyata keçirən Zivers edam edildi. Vyüst isə sərbəst buraxıldı. Zivers amerikalılarla əməkdaşlıq etməkdən boyun qaçırmış, yeni silah texnologiyalarının gizlədildiyi yeri deməmişdi. Vyüst isə amerikalılara bildiyi hər şeyi demiş, gizli laboratoriyaların ünvanını bildirmiş və orada işləyən alimlərin siyahısını vermişdi.

"Anenerbe" təşkilatına qarşı keçirilən prosesin ümumi nəticəsi belə idi: 7 nəfər edam edildi, 5 nəfər ömürlük həbsə məhkum edildi. 4 nəfər isə 10-20 il arası həbs cəzası aldı. 7 nəfər isə bəraət aldı.

Bəraət alan 7 nəfərin 3-nün dəqiq ölüm tarixi məlumdur. Konrad Şefer, Ziqqi Ruff, Adolf Pokornıy və Georq Velts hara yoxa çıxdı? Velts, Şefer və Ruffun izlərinə 70-ci illərdə ABŞ-da rast gəlindi. Amma hakimiyyət tərəfindən susdurulan mətbuat bu mövzuya bir də qayıtmadı.

Qeyd etmək lazımdır ki, "Anenerbe" gizli təşkilatında 50-yə yaxın idarə var idi. Amma maraqlısı odur ki, bu qədər işçidən cəmi 7 nəfər edam edildi, 9 nəfər həbs cəzası aldı. Qalanları hara yoxa çıxdı? Ölkə.Az-ın oxucularına bildirmək istəyirik ki, bu sualın cavabı yenə ABŞ kəşfiyyat orqanlarındadır. Amma narahat olmayın, araşdırmalarımız davam edir. Yəqin ki, yaxın vaxtlarda bu barədə də araşdırmanı Ölkə.Az saytının oxucularına təqdim edəcəyik.

Hikmət
Ölkə.Az