Orta əsrlərdə Azərbaycanda tibb tələbələrinin aldığı dərslər və təhsil

Orta əsrlərdə Azərbaycan təbiblərinin səsi bütün dünyaya yayılmışdı. Heç şübhəsiz ki, Şamaxının Məlhəm kəndində yaranmış tibb ocağı da buna sübutdur. Məlhəm kəndi dünyanın yeganə mərkəzi idi ki, burada ruhi və əsəb xəstələrini küləyin və suyun səsi ilə müalicə edirdilər. Amma təəssüflər olsun ki, Məlhəm monqol istilası zamanı dağıdılmışdır. Bəs görəsən, orta əsrlərdə Azərbaycanda tibb üzrə təhsil alanlar hansı kitabları oxuyurdlar və neçə il təhsil alırdılar?

“Ölkə.Az”ın bu sualının cavabını tarixçi Əkbər Nəcəf verib.

“Şeyzəri “Nihayət ər-rütbə fi tələb əl-hisbə” adlı əsərində həkimlik payəsini alan tələbələrin vermək məcrburiyyətində olduğu imtahanlardan bəhs edir. Həkim namizərləri Kalinosun ərəbcəyə tərcümə edilmiş “Mihnət ət-təbib”, gözlə bağlı xəstəliklərdə Xüneyn ibn İshaqın “Aşrə əl-məqulaffi əl-eyn”, cərrahiyyə ilə bağlı xəstəliklər üçün Kalinosun “Cərahat və mərahim” və əz-Zəhravinin “Kitab əz-Zəhravi əl-cərrah” adlı kitabından imtahan olurdular.
Yenə dövrün mənbələri bizə ali tibb təhsilinin 3 illik olduğunu deməyə əsas verir. Həmin üç illik təhsil həyatında tələbə aşağdakı kitabları oxuyurdu:

Birinci il
- Xüneyn ibn İshaqın “əl-Məsail fit-tibb” və “Mədhal fit-tibb”
- Hipokratın “Füsulu-bukrat” və “Ma üş-şa`ir”
- Nili Nişaburinin əsərləri

Adları qeyd edilən kitablar bir növ tib elminə başlanğıc xarakteri olub, əsasən tələbədə bir sənətkar kimliyini formalaşdırıdı.
İkinci il

- Razinin “Kitab ət-tibb əl-mənsuri”
- Kalenosun “Summeria Alexandrionorum”u ilə (Kalinosun 16 məqaləsi) “Təşrih-i bozorg”
- Sabit ibn Kürrənin “Zahirə”
- Əbu Bəkir Əsvininin “Hidayə”
- Əhməd Fərəcin “Kifayə” və ya “Əhliyyə”
- Seyyid İsmail ibn Həsən əl-Cürcaninin “Zahirə-i xarimşahi”
- Səhli Məsihinin “Sad Bab” əsərləri

Üçüncü il

- Razinin “Kitab əl-xavi”
- Əli ibn Abbas əl-Məcusinin “əl-Kitab əl-mələki”
- İbn Sinanın “əl-Qanun fit-tibb” əsərləri.

Bunların xaricində həm tələbələrin, həm də həkimlərin davamlı müraciət etdikləri 16 əsərin adı qeyd edilir: Kitab əl-firaq, Kitab əs-sina`a, Kitab ila tusrən fin-nəbz, Kitab ila ağlukan fit-tə`nni li Şəfa`i-əmraz, Kitab əl-məqalat əl-xums fit-təşrih, Kitab əl-astukussat, Kitab əl-mizac, Kitab əl-kuva`a-tabiiyyə, Kitab əl-iləl vəl-əmraz, Kitab tuarrifu iləl əl-əza əl-batina, Kitab ən-nəbz əl-kəbir, Kitab əl-humeyyat, Kitab əyyum əl-böhran, Kitab əl-böhran, Kitab hilət əl-bər, Kitab tədbir əl-əsihha.

Hikmət Həsənov
Ölkə.Az