SSRİ-nin İran planı, San-Fransisko konfransından sonra ermənilərin torpaq iştahı

SSRİ İran neftini ələ keçirmək üçün müxtəlif gedişlər edib. İkinci Dünya müharibəsi zamanı SSRİ İran planını arxa plana keçirsə də, sonradan yenidən fəaliyyətə başlayb. Bu fəaliyyət üçün isə əsas məsələ azərbaycanlıların ayağa qaldırılması, hətta müstəqil demokratik Cənubi Azərbaycan respubilkasının yaradılması da olub. Bütün bu olanlar barədə arxiv materialları əsasında yazılmış araşdırmanı diqqətinizə çatdıracağıq.

"Ölkə.Az" istedadlı tədqiqatçı Adıgözəl Məmmədovun "Cənubi Azərbaycan hərakatının süqutunun gizlinləri: İ.Stalin – M.Bağırov- S.C.Pişəvəri" barədə araşdırmasını sizə təqdim edir:

AZƏRBAYCAN K (b) P
MK-nın KATİBİ (M. C. BAĞIROV)
______________________

14 sentyabr 1944-cü il
№391
Bakı şəh.

Cənubi Azərbaycanda baş verən proseslər ABŞ və İngiltərə tərəfindən diqqətlə izlənirdi. Amerikanlar və ingilislər Təbriz konsulluğunda fəaliyyətlərini gücləndirmişdilər. 1945-ci ilin iyu-lunda Potsdam şəhərində qalib ölkələrin konfransı keçirildi. Böyük Britaniya nümayəndəsi sovet qoşunlarının İrandan çıxarılması haqqında memorandum təqdim etdi. 21 iyul 1945-ci il tarixdə ingilislər tərəfindən verilmiş memorandumda deyilirdi:

“Əlahəzrət hökuməti və Sovet dövləti İngiltərə-Sovet-İran  müqaviləsi bağlayıblar və həmin müqavilənin 5-ci bəndinə əsasən Almaniya üzərində qələbədən sonra ən geci 6 ay ərzində İran ərazisini tərk etməlidirlər”.

Britaniya hökuməti qoşunların çıxarılmasını bir neçə mərhələyə bölürdü. Belə ki, birinci mərhələdə qoşunlar İran paytaxtını tərk etməliydilər. İkinci mərhələdə ingilis qoşunlarının bir hissəsi Abadanda və İranın neft olan cənubunda, Sovet qoşunlarının bir qismi də şimal-qərbdə və şimal-şərqdə qalır, qalan hissələri isə ölkədən çıxarılırdı. Üçüncü mərhələdə bütün müttəfiq qoşunları ölkəni tərk etməli idi.

1945-ci iyulun 23-də Potsdam konfransında ABŞ-ın yeni prezidenti Trumen yenidən İran məsələsini qaldırır. Stalin bu təklifə belə cavab verir: “Müttəfiq qoşunlarını Tehrandan çıxarmaq olar?!”. Potsdam konfransının qərarında deyildirdi: “Müttəfiqlər öz qoşunlarını Tehrandan çıxarırlar. Müttəfiq qoşunların İrandan çıxarılmasının digər mərhələləri Xarici İşlər Nazirləri şurasının Londonda keçiriləcək sessiyasında müzakirə olunacaq. Bu sessiya 11 sentyabr 1945-ci il tarixdə keçiriləcək”. Lakin Moskva qoşunları çıxarmağa hələ tələsmirdi.

Məhz bu zaman M.Bağırov İrandakı diplomatik korpusda işləmək üçün Bakıda və respublikada partiya və dövlət işlərində çalışan azərbaycanlı kadrlar sırasından namizədlər irəli sürməyə başlayır. Elə həmin vaxt M.Bağırovun təkidi ilə azərbaycanlılarla bir çox hallarda fikirləri üst-üstə düşməyən SSRİ-nin İrandakı səfiri A.Smirnov Moskvaya geri çağrılır. “Siyasi partiyalar və ictimai hərəkatlar” dövlət arxivində mən M.Bağırov tərəfindən tərtib olunmuş bir sənədə rast gəldim. Bu sənəddə İranda Azərbaycan problemlərinin həll edilməsi üçün o, diplomatik korpusu azərbaycanlı kadrlar təklif edir.

F №1, siy. №89, iş № 141

Vəzifə və namizədlərin SİYAHISI
DİPLOMATİK İŞ
Səfirlik (Tehran)

1. Müşavir – Yaqubov Əhəd Əli Əkbər oğlu 
2. 1-ci müşavir – Orucov Məmməd Tağı-Quba raykomu.
3. 3-cü müşavir – Haşımov Cəbrayıl İsrafiloviç.
Mərkəzi konsulluq (Təbriz)
4. Vitse-konsul – Rəhimov Süleyman - MK təbliğat şöbəsi.
5. Katib – Mirzə Məmmədov.
Vitse-konsulluq (Maku)
6. Vitse-konsul – Mustafayev Mustafa Seyid Əhməd oğlu.
7. Katib – Seyidzadə 
(Bu siyahı çox böyükdür, buna görə də onun yalnız bir hissəsi verdim -A.M.)

Artıq 1945-ci ilin avqustunda SSRİ-nin İrandakı yeni səfiri Əhəd Yaqubov Təbrizə gəlir. Onun missiyası İran Xalq Partiyasının (“Tudə”) Azərbaycan şöbəsini Demokrat Partiyası ilə birləşdirməkdən ibarət idi. Sentyabrın 6-da M.Bağırov Stalinə aşağıdakı məzmunda məktub göndərir: “Bu gün İran Xalq Partiyasının Təbriz komitəsinin plenumu keçiriləcək. Xalq Partiyasının Azərbaycan şöbəsi Azərbaycan Demokrat Partiyası ilə birləşəcək”. Artıq Sovet qoşunları İrandan çıxana qədər Cənubi Azərbaycanın İrandan ayrılması istiqamətində işlərə start verilmişdi.
Sentyabrda ADP-nin Təşkilat komitəsi Bakıdan yardım kimi material və texniki təminat almağa başlayır. Bu işlərin təşkilatçıları xüsusi tapşırıqla ezam olunmuş A.Kərimov, H.Həsənov, M.İbrahimov və A.Atakişiyev idi. General A.Atakişiyev M.Bağırova göndərdiyi növbəti teleqramda bildirirdi: “Xaricdə xüsusi xidmət orqanları sovet qoşunlarının yerləşdiyi zonada yerli əhali içərisindəki tərəfdarlarını silahlandırır və bu qruplaşmalarla qiyam hazırlayır. ADP üzvlərinin repressiya olunma təhlükəsi var. Ona görə də partiya üzvlərinin silahlanması məsələsini həll etmək lazımdır”.

M.Bağırov bilirdi ki, belə fəaliyyətdə əsas yük DİXK və DTK nümayəndələrinin üzərinə düşür. Və bu işdə ona yenə də L.P.Beriya kömək etdi. M.C.Bağırovun DTK-nın mərkəzə düzgün məlumat vermədiklərini bildirir. Bundan sonra azərbaycanlı çekistlərin məlumatları ilə onu müntəzəm tanış edəcəyini bildirir. M.Bağırovun L.P.Beriyaya müraciət etməsinin əsas digər səbəbi DTK-nın polkovniki Kərimovun Təbrizdəki erməni diasporunun Cənubi Azərbaycandakı hadisələrdən narahatlığı barədə məlumatı, həmçinin Amerika erməniləri milli şurasının İranda yaşayan ermənilərə müraciətnaməsi oldu. Bu, M.Bağırovun operativ olaraq vəziyyətə nəzarət etməsindən xəbər verirdi.

F № 1, siy. № 89, iş № 95
Tam məxfi

Təbriz şəhərinin erməni əhalisinin Amerika erməniləri milli şurasının bəyannaməsi ilə bağlı əhvali-ruhiyyəsi haqqında ARAYIŞ

San-Fransisko konfransında Amerika erməniləri milli şurası tərəfindən Təbriz ermənilərinin həyatında ən sensasiyalı xəbərlərdən biri hesab etmək olar. Sensasiya özü “Sovet Ermənista-nı”qəzeti (SİTA-nın məlumatına əsasən) müəyyən çıxarışlarla bu xəbəri çap etdikdən sonra başlandı. Bu bəyanət barəsində əvvəlcə xaricdən verilmiş (SSRİ-dən yox) radio məlumatı “Sovet Ermənistanı” qəzetində bu xəbəri peyda olduqdan sonra müşahidə olunan marağı doğurmamışdı.
 
“Sovet Erəmənistanı” nın bu məlumatına  əks-səda olaraq Derenik Dəmirçiyanın onunla bağlı məqaləsi bu məsələyə elə böyük maraq yaratdı ki, bir-biri ilə görüşəndə ermənilər soruşurdular: “Öyrəndin? Oxudun? Bu nömrəni tapa bildin ? və s.” Yerli “Antifaşist” qəzeti bu coşqun marağı görüb o dəqiqə “Sovet Ermənistanı”ndan bu xəbərin üzünü köçürüb bir neçə saat ərzində satılıb qurtaran ayrı-ayrı vərəqələr şəklində  buraxdı. Uzun həftələr ərzində və hətta indi də yerli erməni icması üçün söhbət mövzusu bu bəyannamə idi. O böyük ruh yüksəkliyi və fikir mübadiləsi yaratdı ki, bunu hər gün görmək mümkün idi.

Yerli erməni icmasının fikri bütünlükdə günün mövzusu - erməni məsələsi ilə məşğuldur, onlar hər gün və hər saat bu və ya digər siyasi əqidə haqqında danışırlar. Bütün söhbətlər erməni məsələsi və onunla paralel baş verən hadisələr, məsələn, San-Fransisko konfransında edilmiş müraciət, milli kilsə yığıncağı tərəfindən Stalinə ünvanlanmış teleqramlar, milli yığıncaqdan qayıdıb gələn nümayəndələrin çıxışları, bununla bağlı qəzetlərdə çıxmış müxtəlif məqalələr, Türkiyə tərəfindən verilmiş miskin bəyanatlar, ingilis dini rəhbəri Consonun müsahibəsi və s. haqqında gedir.

Ümumi əminlik var idi ki, erməni məsələsi ilə bağlı baş verən bütün bu hadisələr bir nəticəyə gətirib çıxarmalıdır, daha dəqiq desək, Sovet İttifaqı bu işə rəsmi müdaxilə edəcək və məsələ öz əlverişli həllini tapacaq. Belə ki, Türkiyə Ermənistanının bir sıra əyalətləri Sovet Ermənistanına birləşdiriləcək və xaricdəki ermənilər öz vətənlərinə qayıdacaq.

Yuxarıda göstərilən məsələ ilə bağlı bir sıra şəxslərin aşağıda verilən fikirləri qeydə alınmışdır. 

Arxiyepiskop Məlik-Tanqiyan demişdir:

“Ermənilər öz səslərini qaldırdılar. Moskvanın sayəsində biz sərhədlərin genişlənməsinin və geriyə mühacirətin şahidi olacağıq. İndi geriyə dönməyin əsl vaxtıdır, bir neçə onillikdən sonra gec olacaq, çünki yeni nəsil xaricdəki həyata uyğunlaşacaq və öz ölkəsinə mühacirət edib-etməməkdə çətinlik çəkəcək. İngilis kilsəsi nümayəndəsinin müsahibəsi çox maraqlıdır. Bu insan sadə və aydın şəkildə deyir ki, Ermənistan ermənilərə verilməlidir. İngilis dilindən belə sözlər heç vaxt eşidilməyib. Stalinə teleqramların göndərilməsi çox ağıllı işdir. Bizim üçün nə isə edilməlidirsə, bunu bu insan etməlidir. Ermənilərin San-Fransiskoda təqdim etdikləri bəyannamə yaxşı redaktə olunub”.

Hayk Əcəmyan-daşnak liderlərindən biri bildirmişdir:

“Amerika erməniləri milli şurasının San-Fransisko konfransına müraciəti, “Sovet Ermənistanı” qəzetinin bu bəyannaməyə səs verməsi, Derenik Dəmirçiyanın, Metxasyanın və başqalarının məqalələri erməni məsələsinin öz yoluna düşməsinə gətirib çıxarır. Əlbəttə, bütün bunlar hal-hazırda Sovet İttifaqı tərəfindən aparılan siyasətin nəticəsidir. Görünür, Sovet hökuməti Türkiyə Ermənistanı haqqında bu məsələni həll edəcək. Sovet hökuməti bu məsələni ortaya atıb sistematik olaraq onu inkişaf etdirir və bu məsələni tam həllinə aparıb çıxaracaq. Biz artıq bilirik ki, Sovet İttifaqı nəyəsə nail olmaq istəsə, o öz niyyətini mütləq həyata keçirəcək. Eçmiədzində milli kilsə yığıncağının və ya San-Fransiskoda Amerika ermənilərin müraciəti razılaşdırılmış məsələlərdir (yəni, bütün bu məsələlər guya Sovet hökuməti ilə razılaşdırılıb).

Xalq Partiyasının üzvü, keçmiş tacir Stepan Qaraxanyan bəyan etmişdir:

“İlk zamanlar mən hansısa yeni, ikinci Ermənistan haqqında məsələnin irəli sürüldüyünü güman edərək, Amerika Erməniləri milli şurasının müraciəti ilə bağlı mənfi fikirdə idim. Amma “Sovet Ermənistanı”nın bu bəyannaməyə səs verməsi və sonuncuda Türkiyə Ermənistanının Sovet Ermənistanına birləşdirilməsinin göstərilməsi məni bu məsələnin razılaşdırılmış olmasına əmin etdi. Bizdə belə bir əminlik yarandı ki, Sovet İttifaqı sayəsində və onun əli ilə erməni məsələsi ümumilikdə öz həllinə tapmalıdır”.

Mühəndis Avetis Oqacanyan demişdir:

“İstər öz doğma ölkəsi, istərsə də onun hüdudlarından kənarda erməni əhalisi öz səsini vaxtında qaldırdı. Sovet İttifaqının maraqları erməni məsələsinin həll olunmasına tələb edir. “Sovet Ermənistanı” qəzetinin əks-sədası sübut edir ki, Sovet İttifaqı erməni məsələsinin həllinin tərəfdarıdır. Sovet hökuməti üçün Mosul neftindən istifadə məsələsi mövcuddur, bu isə yalnız erməni və kürd məsələlərinin həlli ilə mümkündür. Mən kürd tayfalarının rəhbərlərindən eşitmişəm ki, San-Fransisko konfransında kürdlər də bəyannamə təqdim edərək Kürdüstanın Sovet İttifaqına birləşməsi şüarı altında tələb irəli sürüblər. Görünür, kürdlər bu barədə yazmayıblar, amma Kürdüstanda bu məsələ ilə bağlı ciddi söhbətlər gəzir”.

Keçmiş daşnak, İran gömrüyünün məsul işçisi Baqdasar Şahgəldiyan söyləmişdir:

“Amerika ermənilərinin bəyannaməsi siyasi cəhətdən yaxşı tərtib olunub. Bu dəfə Türkiyə Ermənistanı məsələsi həll olunacaq. Çox güman ki, bu məsələnin həllini öz üzərinə Sovet hökuməti götürüb. Söz zamanındır, o dediyini həyata keçirir. O, deyirdi ki, biz öz qələbə bayrağımızı Berlinə sancacağıq və belə də oldu. Bu məsələyə “Sovet Ermənistanı” qəzetindən başqa “Pravda” və “İzvestiya” da toxunub. Bu, çox şey deməkdir, bizim üçün yaxşı, türklər üçünsə pis. Türklərin narahatlığı da həmçinin sübut edir ki, onlar üçün vəziyyət ciddi və narahatlıq doğuran xarakter alır. Xaricdəki ermənilər öz doğma qardaşları hesab edən Dəmirçiyan və başqalarının məqalələri kifayət qədər təsirli və ruhlandırıcıdır. Biz ümid edirik ki, bizim və onların arzuları həyata keçəcək. Stalin zarafat etmir, o, ingilis siyasətçisi deyil”.

Xalq partiyasının üzvü Hayk Ovanesyan bildirmişdir:

“Bakı neft sənayesinin təhlükəsizliyi tələb edir ki, sərhəd Leninakandan çox uzaqlaşdırılsın. Erməni məsələsinin gündəmə gəlməsinin hazırkı motivi məhz bu vəziyyətlə izah olunmalıdır. Sovet hökuməti Bakının təhlükəsizlik məsələsində həddindən artıq maraqlıdır. Ehtimal ki, Türkiyə Ermənistanı əyalətlərinin Sovet Ermənistanına birləşdirilməsi məhz bu nöqteyi-nəzərdən həyata keçiriləcək. Amerika ermənilərinin və Eçmiədzindəki milli dini yığıncağın bəyannaməsi ilə “Sovet Ermənistanı” və digər qəzetlərdə getmiş məqalələr arasında ümumi əlaqə var”.

Keçmiş qnçakçı, hazırda Xalq Partiyasının üzvü Levon Çuxasizyan demişdir:

“Amerika ermənilərinin milli şurası tərəfindən San-Fransisko konfransına təqdim olunmuş bəyannamə Eçmiədzində milli kilsə yığıncağının Moskvaya müraciəti, Dəmirçiyan və digər şəxslərin məqalələri, ingilis kilsəsi dini rəhbərinin Yerevandakı çıxışı, bütün bunlar eyni bir zəncirin həlqələridir. İndi Moskva üçün türklərlə bütün qeyri-qanuni məsələləri, o cümlədən də sərhədlərlə bağlı məsələni həll etməyin ən yaxşı anı yetişib. Tezliklə biz əmin olmalıyıq ki, Molotovun notası-Türkiyə ilə dostluq müqaviləsinin ləğv olunması boş yerə verilməyib. Biz-Türkiyə erməniləri bu məsələdən böyük ruh yüksəkliyi duyuruq və buna haqqımız da var. Ermənistana hər hansı ərazi birləşdirmələrinin olacağı şübhəsizdir, amma bu torpaqların hansı həcmdə olacağını əvvəlcədən söyləməkdir çətindir”.

Arakel Ter-Tovmasyan-keçmiş daşnak, uzun illər müəllim olub, hal-hazırda mühasibdir:

“Erməni əhalisi olduqca vacib və tarixi bir dövr yaşayır. “Sovet Ermənistanı” qəzetinin məqalələri olduqca sevindiricidir. Düşünürəm ki, Moskva bizim arzularımızı həyata keçirəcək”.

Daşnak, Budaqyan bankının mühasibi Armenak Muradaxanyan  söyləmişdir:

“Siyasətdə Moskva ingilisləri ötüb. Moskva ilə müqayisədə İngiltərənin siyasəti geri qalır. Əgər siyasi hadisələri götürüb ciddi araşdırsaq, görərik ki, İngiltərə burada əsasən uduzub, Sovetlər isə udub. Moskvanın erməni məsələsinə tərəfdarlığına və onun əlverişli həllində maraqlı olmasına heç bir şübhə yoxdur. Moskvanın razılığı olmadan Amerika ermənilərinin bəyannaməsi meydana çıxmazdı. “Sovet Ermənistanı” qəzetinin əks-sədasını da bununla izah etmək lazımdır. İstənilən halda bizdə yaxşı hadisələr baş verəcək, çünki Moskva və onun siyasəti göz qabağındadır”.

Ardı var...

Səxavət Məmməd
Ölkə.Az