Mətn ölçüsü:
  • 100%

Tanımadığımız Stalin

1879-cu ilin 21 dekabr tarixində İosif Stalin anadan olub. O, 20-ci əsrdə dünyanın ən böyük dövlətini uzun illər idarə edib. Bu günə qədər də Stalin rus və sovet tarixində ən ziddiyyətli şəxsiyyət olaraq qalıb. “Stalin-hökmdar”dan fərqli olaraq “Stalin-insan” haqqında məlumat geniş kütləyə o qədər də məlum deyil. Görəsən, xalqlar atası əslində kim olub?

Doğuluşu

Hakimiyyətə gəldikdən sonra Stalin doğum tarixini dəyişdirib. Kilsədə verilən şəhadətnaməyə əsasən, İosif Cuqaşvili 18 dekabr 1878-ci ildə anadan olub. Amma 20-ci əsrin əvvəllərində Stalin doğum tarixini 1879-cu il 21 dekabr tarixinə dəyişir. Onun niyə belə bir addım atdığı naməlumdur. Amma o dövrdən sonra millətlər atasının rəsmi doğum tarixi 1879-cu il 21 dekabr sayılır.

Ailə

Stalin ailənin üçüncü övladıdır. Digər iki uşaq hələ körpə ikən dünyadan köçüb. Stalinin atası Vissarion Cuqaşvilidir. Onun peşəsi çəkməçilik olub. Vissarion Qorinin ən yaxşı sənətkarlarından biri sayılırdı və onun emalatxanasında 10 nəfər çalışırdı. Amma övladlarının ölümündən sonra Vissarion spirtli içki aludəçisinə çevrilir və arvadı ilə oğlunu incitməyə başlayır. Nəticədə ailəsini tərk edərək səfil həyat tərzi sürməyə başlayır.

Bəzi mənbələr Vissarionun atalığını şübhə altına alır. Stalinin anası gözəl qadın idi və kişilər tərəfindən çox bəyənilirdi. Vissarion ailəni tərk etdikdən sonra varlı tacir Yakov Eqnataşvili onlara dəstək göstərir. Stalinin anası bir müddət Yakovun yanında paltaryuyan işləmişdi.

Nəzərə almaq lazımdır ki, Yakovun oğlu, yəni bu versiyaya əsasən, Stalinin ögey qardaşı Aleksandr Eqnataşvili SSRİ-də heyrətamiz karyera qurmuşdu. O, bir müddət ticarətlə məşğul olur və iqtisadi cinayətə görə həbsə məhkum edilir. Tezliklə həbsdən buraxılan Aleksandr Stalinin şəxsi aşbazı və dequstatoruna çevrilir. O, rəhbərin həm də ən etibarlı şəxslərindən birinə çevrilmişdi. Qısa müddətə Aleksandra general rütbəsi verilir. Aleksandrın qardaşı Vaso Eqnataşvili isə sovet Rusiyasında rəhbər şəxslərdən biri idi. Vaso Ali Sovetin rəyasət heyətinin katibi idi. Qardaşlar Stalinin hakimiyyətdə olduğu dövrdə heç vaxt represiya və həbsə məruz qalmadılar.

Stalinin anası ilə münasibətləri də normal deyildi. 1927-ci ildə xalqlar atası anasının dəfn mərasiminə getmək istəməyib.

Danışıq dili

Stalinin doğma dili gürcü dili idi. 8 yaşına qədər İosif rus dilini bilmirdi və bu səbəbdən ruhani məktəbinə qəbul ola bilməmişdi. Rus dilini ona rahib Çarkvianinin uşaqları öyrətdi. Çarkviani də Yelena Cuqaşviliyə “girişən”lərdən idi. Stalin rus dilini öyrənsə də, ömrünün sonuna qədər güclü gürcü aksenti ilə danışırdı. Bu səbəbdən Stalin heç vaxt orator sayılmayıb və nadir hallarda çıxış edərdi. Əgər o, çıxış etmək məcburiyyətində qalırdısa, ifadə və emosiyasız, monoton danışır, eyni fikri bir neçə dəfə təkrar edirdi.

İvanoviç

Stalinin sıralarına daxil olduğu ilk siyasi təşkilat Rusiya Sosial Demokratik Fəhlə Partiyası yox, “Mesame-dasi” təşkilatı idi. Bu təşkilat Gürcüstanda milli sol düşüncəyə sahib qurum idi. RSDFP daxilində bolşevik və menşeviklərə ayrılma olanda “Mesame-dasi” təşkilatında da bölünmə oldu. Təşkilatın əsas hissəsi Gürcüstanda məşhur olan menşeviklərə qoşuldu. Stalin isə Gürcüstanda nadir olan radikal bolşeviklərin sıralarına qoşulur.

İosif Cuqaşvili gənclik illərində bolşevik nəşriyyatlarında çap edilən yazıları üçün bir neçə psevdonimdən istifadə edir. Onun istifadə etdiyi adlar arasında Nijeradze, İvanoviç, Çijikov, Besoşvili və Koba var idi. Amma birinci dünya müharibəsi başlamadan əvvəl Stalin psevdonimindən istifadə edir və sonradan özünü ancaq bu adla adlandırır. Onun çox yaxın tanışları 30-cu illərin sonuna qədər İosifi Koba deyə çağırırdı.

Katorqa

Stalin uzun müddət inqilabçı kimi gizli fəaliyyət göstərsə də, bir neçə dəfə sürgün həyatı da yaşayıb. O, bir neçə dəfə həbsə də düşüb. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, inqilabdan əvvəlki Rusiyada həbsxanalar əsasən müasir istintaq təcridxanaları rolunu oynayırdı. Burada məhkumlar sürgün və katorgaya göndərilənə qədər cəza çəkirdilər.

Stalin bir neçə dəfə qısamüddətli sürgün həyatı da yaşayıb. O, sürgündən çox vaxt qaçırmış. Qaçsa da, həbs edilərək yenidən sürgünə göndərilirdi. Fevral inqilabı dövründə Koba Sibirdə sürgündə idi.

Fevraldan oktyabra qədər

1917-ci ildə baş tutmayan iyul çevrilişindən sonra bolşeviklər Müvəqqəti Hökumət tərəfindən darmadağın edilərək gizlinə çəkildilər. Stalin mərkəzi komitənin həbs edilməyən və qaçaq düşməyən bir neçə üzvündən biri idi. Onun həbsi üçün order də yazılmamışdı. Bu səbəbdən Stalinin mövqeyi partiya ierarxiyasında kifayət qədər möhkəmlənir. Mərkəzi Komitənin əsas üzvlərinin böyük hissəsi gizlənirdi və ya həbs edilmişdi. Belə bir şəraitdə Stalinin rolu daha da əhəmiyyətli oldu. Məhz bu hadisədən sonra partiya iclasında rəhbərlik adından hesabatla Stalin çıxış etdi.

Müvəqqəti Hökumətin mətbuatı Lenini almanlarla əməkdaşlıqda ittiham edir. Bu zaman Leninin məhkəməyə çıxaraq günahsızlığını sübut etməsini istəyənlərdən biri də Stalin idi. Çünki bu hadisə partiyanın imicinə zədə idi. Amma Lenin nəticədə Finlandiyada gizlənmək qərarına gəlir.

Hakimiyyət uğrunda mübarizə

Lenin hələ sağ ikən hakimiyyət uğrunda mübarizə başlayır. Son illər Lenin artıq danışa da bilmirdi. Onun ən böyük varisi Trotski sayılırdı. Trotski inqilab üçün hətta Lenindən də çox iş görmüşdü. O, Vətəndaş müharibəsində qələbə çalan ordunun komandiri idi. Bütün fəhlə məkanlarında Leninin portreti ilə yanaşı Trotskinin də rəsmi asılmışdı. Bütün rəsmi tədbirlərdə onun adı Leninin adı ilə yanaşı çəkilirdi.
Amma Trotski partiya sevilmirdi. Onu lovğa və təkəbbürlü şəxs kimi qəbul edib tanıyırdılar. İnqilaba qədər Trotski daim Leninlə dalaşırdı. Trotskiyə qarşı müxalif cəbhədə Zinovyev və Kamenev çıxış edirdi. Onların namizədi Stalin idi. Hətta Stalin üçün Mərkəzi Komitənin baş katibi vəzifəsi də təyin olunmuşdu. Zinovyev və Kamenev Stalini təhlükəli saymırdılar və bu səbəbdən onu bu vəzifəyə uyğun görürdülər. Cütlük düşünürdü ki, Trotski də Stalindən çəkinməyəcək və əslində məsələnin nə olduğunu anlamayacaq.

Trotski partiya intriqalarında zəif idi. Onu daha çox müharibə, savaş və oratorluq məharəti maraqlandırırdı.

Zinovyev və Kamenev ittifaqı Trotskiyə qarşı mübarizə aparanda Stalin quberniya partiya komitəsinin katiblərinə zəng edərək kömək lazım olub-olmadığını soruşurdu: bəlkə arvadının qardaşının evə ehtiyacı var? Oğlunu yataqxanaya düzəltmək lazımdır? Stalin katiblərin sağlamlığı ilə də maraqlanır və söhbət edirdi. Stalini əyalət katiblərinin həyatı maraqlandırmırdı. Koba sadəcə anlayırdı ki, məhz bu katiblər partiya qurultaylarına göndərilən nümayəndə heyətinin tərkibini formalaşdırırlar. Bu qurultaylarda əsas məsələlər həll edilirdi. Nümayəndə heyətləri isə yoldaş Stalinin təkliflərinə müsbət səs verirdilər.

Stalin addım-addım aparatda öz tərəfdar ordusunu formalaşdırırdı. Bu tərəfdarlar gözəgörünməz olsa da, çox təhlükəli idi. Koba ordu işlərində yoxlama apararaq Trotskini qısa müddətə asanlıqla ordu komandanlığından bayıra atır. Təbii ki, ordunu yoxlayan komissiyanın tərkibi Stalin tərəfindən təyin edilmişdi.

Növbəti mərhələdə Stalin siyasi rəqiblərini asanlıqla sıradan çıxarır. Çox asan yol seçilmişdi. Əvvəlcə rəqibləri bir-biri ilə dalaşdırır, sonra aralarında sülh yaradıcı rolunda çıxış edir, sonra isə onları məhv edirdi. Partiyaya şəxsən Stalinin təşəbbüsü ilə qurulan leninsayağı çağırışlar onun mövqelərini daha da möhkəmləndirirdi. Əgər əvvəlcə partiya sıralarında köhnə inqilabçılar və Lenin qvardiyasının üzvləri var idisə, Stalinin hesabına partiyaya 250 min üzv qatılır. Üzvlərin böyük əksəriyyəti fəhlə və kəndlilərdən ibarət idi. Onların əksəriyyəti savadsız, ideoloji məsələlərdən xəbərsiz, Stalini rəhbər sayan və bütün məsələlərdə onun platformasını dəstəkləyənlər idi.

Bütün bu tədbirlər Stalinə 20-ci illərin sonu, 30-cu illərin əvvəlində partiya fraksiyalarını, müxalifəti və platformanı tamamilə məhv etməyə şərait yaradır. Bolşeviklər partiyası Stalinin partiyasına çevrilir və onun fikirləri qeydsiz şərtsiz qəbul edilirdi.

Müharibə başlayır

Məşhur bir mifə əsasən, Almaniya ilə müharibə xəbərindən Stalin ruh düşkünlüyü yaşayır, bir neçə gün ölkəyə başçılıq etmir və bağ evində divanın altında gizlənir. Təbii ki, bu, ağ yalandır. Stalin divan altında gizlənməyib və hakimiyyətdən imtina etməyib. Sadəcə o, həqiqətən çaşqınlıq yaşamışdı.

Müharibənin ilk günü Stalin sovet xalqına radio vasitəsilə müraciət etməkdən imtina edir. Onun yaxın silahdaşları rəhbərin çıxış etməsini təkid etsələr də, İosifin çıxış etməməyinin xalq tərəfindən qəbul edilməyəcəyini bildirsələr də, Koba çıxış etməkdən imtina edir. Nəticədə Almaniya ilə müharibə xəbərini xalqa 22 iyun tarixində xarici işlər naziri Molotov çatdırır. Stalin ilk dəfə 3 iyul tarixində, müharibənin başlamasından 10 gün sonra radio vasitəsilə müraciət edir.

29 iyun tarixində almanların Minski ələ keçirmə xəbəri gələndə Stalin həqiqətən də şoka düşür. 29 iyun tarixinə qədər o, fəal surətdə işləyir və bu barədə Kreml jurnalında qeydlər var. Amma 29-30 iyun tarixləri arasında müdafiə naziri Jukovla mübahisə edən Koba bağa gedir və Kremldə heç kəsi qəbul etmir.

30 iyun tarixində yaxın çevrəsindən təşkil edilən nümayəndə heyəti Stalinin yanına gedir. Hadisə iştirakçılarının dediyinə görə, Stalin əvvəlcə elə düşünür ki, onu həbs etməyə gəliblər. Amma qonaqların dövlət müdafiə komitəsi yaratmaq və komitənin rəhbərliyini Stalinə həvalə etmək barədə təklifini eşidən xalqlar atası özünə gəlir. Sonralar Koba 29-30 iyun tarixləri arasındakı vaxtı həyatının ən çətin dövrü adlandırır.

Dostlar

Stalinin çox az yaxın dostu var idi. Dostlarından çoxu ya həlak olmuş, ya da öldürülmüşdü. İnqilaba qədər onun dostu Fyodor Sergeyev idi. Fyodor “Artyom yoldaş” kimi tanınırdı və 20-ci illərdə həlak olub.

Sergey Kirov da Stalinin ən yaxın dostu sayılırdı. Koba Kirovu Leninqradın rəhbəri təyin etmişdi. Sergey 1934-cü ildə güllələnib. Avel Yenukidze, Stalinin həyat yoldaşının xaç atası idi və 1937-ci ildə güllələnib.

Abxaziyanın rəhbəri Nestor Lakoba Beriya ilə ciddi mübahisədən sonra onunla birlikdə nahar edir və müəmmalı surətdə dünyasını dəyişir. Orconikidze də 1937-ci ildə müəmmalı surətdə ölür. Rəsmi olaraq onun infarktdan öldüyü elan edilir. Amma arvadı əmin edir ki, Orconikidze özünə qəsd edib. Məhz Kirov və Orconikidzde Stalinin arvadının özünə qəsd etdiyi gecə rəhbərlə bir yerdə idilər. Stalinin birinci arvadının qardaşı Aleksandr Svanidze də 1941-ci ildə güllələnib.

Stalinin ailəsi

Stalinin iki arvadı olub. Birinci arvadı Yekaterina Svanidze Stalinin sinif yoldaşının bacısıdır. Onlar gənclik illərində ailə həyatı qurublar. Bu dövrdə Stalin inqilabçı kimi elə də məşhur deyildi. Stalin Yekaterina ilə kilsədə evlənir və toydan 1 il sonra qadın vəfat edir.

Stalin 1918-ci ildə ikinci dəfə ailə həyatı qurur. Onun həyat yoldaşı məşhur inqilabçının qızı Svetlana Alliluyeva idi. Svetlanagilin evi inqilabçıların yığıncaq məkanı idi və bir müddət Lenin də bu evdə gizlənmişdi. Stalinin 40, gəlinin isə 16 yaşı var idi. 1932-ci ildə Svetlana özünə qəsd edir. Bu hadisədən sonra Stalin rəsmi nikaha daxil olmadı. Amma bəzi tədqiqatçıların fikrinə görə, bağ evindəki aşpaz qadın Valentina İstomina Stalinin həyatının son dövrlərində onun ən yaxın adamlarından birinə çevrilmişdi və de-fakto olaraq rəhbərin üçüncü arvadı idi.

Müxtəlif nikahlardan Stalinin iki oğlu və bir qızı var idi. Stalin oğlu Yakovu elə də sevmirdi. Yakov 34 yaşında hələ də leytenant rütbəsi daşıyırdı və müharibənin ilk günlərində əsir düşərək ölür. Stalinin sevimli oğlu Vasiliy 21 yaşında polkovnik, 25 yaşında general-mayor, 28 yaşında isə general-leytenant olur.

Yakov rəhbərin birinci nikahından olan oğludur və atası gizli fəaliyyətlə məşğul olduğu dövrdə Gürcüstanda, anasının yanında böyüyüb. Koba inqilabdan sonra oğlunu Moskvaya, yanına aparsa da, ata-oğul arasında münasibətlər normallaşmır. Trotskinin xatirələrinə görə, dəfələrlə Yakovu evində qonaq edib. Çünki oğluna siqareti tərgitmək istəyən Stalin Yakovu evə buraxmırmış. 18 yaşında Yakov evlənmək qərarına gəlir. Amma atası bu nikahın əleyhinə idi və oğlan özünə qəsd etməyə cəhd də edir. Nəticədə ata və oğulun arasındakı uçurum o qədər dərinləşir ki, onlar bir də heç vaxt danışmırlar. Yakov ömrü boyu Cuqaşvili familiyasını daşıyır.

Vasiliy doğulduğu gündən Stalin soyadını daşıyır və atasının sağ olduğu dövrdə ögey qardaşına nisbətən onun taleyi üzünə gülürdü. 22 yaşında o, artıq aviasiya alayının komandiri idi. Amma onun qəbahətləri çox idi. Məsələn, alay komandiri olduğu dövrdə reaktiv sursatla balıq ovuna çıxmışdı. Silahla düzgün davranmadığı üçün alayın mühəndisi tikə-parça oldu. Ən yaxşı pilotlardan biri isə elə zədələndi ki, bir də uça bilmədi. Ən yaxşı halda belə bir cinayət komandirin cərimə və ya hücum batalyonuna göndərilməsi ilə nəticələnə bilərdi. Amma Vasilini pilot-instruktor vəzifəsinə təyin etdilər və bir il sonra divizya komandiri təyin etdilər.

Güman edilir ki, Stalinin sürgündə tanış olduğu qadınlardan da iki övladı var. Solvıçeqodska olan sürgün vaxtı Stalin gənc dul qadın Mariya Kuzakovanın evində yaşayırdı. Rəhbər şəhəri tərk etdikdən sonra evdə Konstantin adlı oğlan uşağı dünyaya gəlir. Voloqda kəndinin sakini Konstantin Kuzakovun karyerası çox uğurlu olub. Amma Konstantinin karyerası ilə Stalin yox, onun yaxın adamı Jdanov məşğul olub.
Stalinin ikinci nikahdan kənar oğlu Aleksandr Davıdovdur. Rəhbər sonuncu sürgündə olanda kəndli qız Lidiya Pereprıgina ilə olan münasibətindən Aleksandr dünyaya gəlib. Lidiyanın böyük qardaşı bu münasibətin əleyhinə idi və bu barədə jandarmaya məlumat verir. Bununla da Stalin seçim qarşısında qalır: Ya qız yetkinlik yaşına çatanda onunla evlənmək, ya da cinayət işinin fiqurantına çevrilmək. Çünki Stalin qızla görüşəndə onun cəmi 14 yaşı var idi. Stalin birinci variantı seçir. Amma 1916-cı ildə Lidiyanın 16 yaşı olanda, sürgündə olanları cəbhəyə cəlb etmək barədə qərar çıxır və Stalini Krasnoyarska aparırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, Stalin uşaq vaxtı faytonun altına düşüb və onun sol əli tam açılmırdı. Bu səbəbdən Kobanı orduya cəlb etmirlər və bir ay sonra inqilab olur. Stalin ərazini tərk etdikdən bir neçə ay sonra Aleksandr dünyaya gəlir. Vətəndaş müharibəsi illərində Pereprıgina yerli sakin Davıdova ərə gedir və Davıdov onun oğlunu övladlığa götürür.

Bu hadisə ilə şəxsiyyət kultunun ifşası kompaniyasında Xruşev ciddi maraqlanmağa başlayır. O, hətta bu tarixçəni öyrənmək üçün gizli təhqiqat da aparır. Amma nəticə əldə etdikdən sonra sənədləri arxivə göndərir və kampaniya çərçivəsində istifadə etmir.

Stalinin qorxuları

Stalin təyyarədə uçmaqdan qorxurdu və bu nəqliyyat vasitəsinə etibar etmirdi. Təyyarələr cəmiyyət həyatının ayrılmaz bir parçasına çevrilsə də, Qərb liderləri müntəzəm olaraq təyyarədən istifadə etsələr də, Stalin heç vaxt uçmamışdı. Cəmi bir dəfə istisna etmişdi.

1943-cü ildə anti-Hitler koalisiyasındakı müttəfiqləri ilə görüşmək üçün Stalin Tehrana təyyarədə uçur. Amma bu səfərin böyük hissəsi gücləndirilmiş mühafizəsi olan xüsusi təyyarənin zirehli vaqonunda keçmişdi. Bakıya qədər qatarla gələn Stalin yolun qalan hissəsini təyyarədə uçur. Pilot bir nömrəli mütəxəssis Viktor Qraçev idi.

Bundan başqa, Stalin hamıdan şübhələnməsi ilə fərqlənirdi və yəqin ki, hakimiyyətinin devrilməsindən ehtiyat edirdi. Stalin heç kəsə, hətta uzun illər onunla çiyin-çiyinə mübarizə aparanlara da inanmırdı. Onun və yaxın çevrəsinin qohumları represiya qurbanı olmuşdular.

1937-ci ildə Mixail Kalinin arvadı həbs edilir. Qadın 7 ay sonra, ərinin ölümündən sonra azadlığa buraxılır. Kaqanoviçin qardaşı həbs ərəfəsində özünə qəsd edir. Molotovun arvadı müharibədən sonra sürgünə göndərilir. Stalinin uzun illər katibi işləmiş Poskrebışev öz arvadının həbsi üçün orderə şəxsən imza atır. Sonradan qadın güllələnir.

Stalinin arvadının bacısı Anna Alliluyeva bir neçə il həbsdə yatır. Onun əri tanınmış çekist Redens güllələnir. Stalinin birinci arvadının qohumları da represiyaya məruz qalır. Svetlana Stalinlə eşq macərası yaşayan məşhur ssenarist Aleksey Kapler həbs edilir. Stalinin mühafizə rəisi Pauker 1937-ci ildə güllələnir. Paukeri uzun illər Stalinin ən yaxın adamlarından biri, Nikolay Vlasik əvəz edir. Stalinin ölümündən bir neçə ay əvvəl Nikolay həbsə atılır. Amma Kobanın ölümü Nikolayı həbsdən xilas edir. Müharibədən sonra Stalinin sevimlilərindən biri, Nikolay Voznesenskiy güllələnir.

Qeyd etmək lazımdır ki, bəzən represiyalar klanlar arası müharibənin nəticələri idi. Məsələn, Voznesenskiy “Leninqrad işi” çərçivəsində leninqradlı rəhbərlərlə bir yerdə güllələnmişdi. Bu iş Jdanovun qəfil ölümündən sonra ortaya çıxmışdı. Malenkov və Beriya Jdanovun müdafiəsindən məhrum qalan rəhbərləri aradan götürdülər. Çünki onların fikrinə görə, Stalinin ölümündən sonra Voznesenskiy hakimiyyət uğrunda mübarizə məsələsində ən təhlükəli rəqiblərdən biri olacaqdı.

Stalinə qəsd

Yoldaş Stalinə sui-qəsd hazırlama ittihamı ilə minlərlə sovet vətəndaşı güllələnib. Amma “millətlər atası”na cəmi bir dəfə sui-qəsd təşkil edilib. 1942-ci ildə zenit alayının yefreytoru Saveliy Dmitriyev Mikoyanın avtomobilini Stalinin maşını ilə dəyişik salaraq atəşə tutur.

Hadisə çox dəqiq tədqiq edilirdi, çünki bu, yeganə sui-qəsd işi idi. İstitnaq çərçivəsində Dmitriyev Stalini qətlə yetirmək istədiyini, amma Mikoyanın avtomobili ilə dəyişik saldığını bildirir. Müstəntiqlər Dmitriyevin əks-inqilabçılar və ya almanlarla heç bir əlaqəsini tapmadıqları üçün onu ruhi xəstə hesab etdilər. Bununla belə, 8 il sonra Dmitriyev güllələnir.

Bu, millətlər atasına qarşı törədilən yeganə sui-qəsd cəhdidir. Stalinə qarşı çoxsaylı sui-qəsd hadisələri əslində sensasiya axtarışında olan publisistlərin yazı-pozusu və uydurmasından başqa bir şey deyil...

Hikmət
Ölkə.Az