Erməni daşnakları və qırmızı bolşevik terrorçuların törətdiyi Türküstan qırğınları
Erməni cəlladlarının əli təkcə Azərbaycan əhalisinin qanına yox, həm də Türkiyə, Mərkəzi Asiya regionlarında yaşayan türk-müsəlman, habelə digər millətlərə mənsub günahsız insanların qanına bulanıb.
1918-ci ildən etibarən 1919-cu ilə qədər daşnaklar tərəfindən Fərqanə vadisinin demək olar ki, bütün şəhərləri və 180 yaşayış məntəqəsi qarət olunmuş və məhv edilmişdi. Kokand şəhərində 3 gün ərzində 10, Margilanda 7, Əndicanda 6, Namanqanda 2, Bazarkurqanla Kokand arasında yerləşən ərazilərdə isə 4,5 mindən çox dinc sakin qətlə yetirilmişdi.
Bildirdiyimiz kimi, Türküstan Kompartiyasının qurultayı ilə yanaşı, eyni vaxtda Daşnaksutünun qurultayı keçirilidi. Bu qurultayda ermənilərin sovet hökumətinin tərəfində olmasının vacibliyi bəyan edilmişdi. Bununla yanaşı, xüsusən qeyd edilirdi ki, bu nunla da ermənilər Türküstandakı diaspora və vətəni Ermənistanı düşmənlərdən qoruya bilərlər.
Əlbəttə, düşmən adı altında açıq şəkildə müsəlmanlar nəzərdə tutulurdu.
Daşnaksutün Qafqazda döyüş əməliyyatlarının aparılması üçün Qırmızı ordu birləşmələrinin qurulmasında fəal iştirak etməyə hazır idi. Layihəyə əsasən, erməni inqilabi dəstələri Qafqaza ezam olunmuş Qırmızı orduda istifadə edilməli idi. Burada onlar təşkilati məsələlərdə və nizam-intizamnda müəyyən muxtariyyətə malik olacaqdılar. Bu, Xalq Komissarlar Şurasının başçılarından biri olan komissar Osipovun qurultayöncəsi bəyan etdiyi konkret layihə idi. Daşnakların Qırmızı orduda hərbi dəstələrinin formalaşdırılması layihəsi barədə bəyanat verən Osipov sonradan 1919-cu ildə Sovet hökumətinin düşmən tərəfinə keçmişdi.
Apreldə kommunist müsəlmanlar Türküstan Kommunist partiyası Müsəlman bürosunun yığıncağında Sovet ordusunun Daşnaksutünla əməkdaşlıq etməsini pisləmiş, Fərqanədə zorakılığa son qoyulmasının, Qırmızı ordunun erməni daşnaklarından təmizlənməsinin vacibliyini və müsəlman əhalinin partiyaya tərəf cəlb edilməsinin vacibliyini bəyan etmişdilər.
Qəddarlıq qəddarlığı və qisas hissini doğurur. Türküstan Azadlıq hərəkatının hərbi-səhra dəstə komandirləri, kurbaşilər Fərqanə vadisinin müsəlman əhalisinə çağırış edirdilər:
“Biz Osmanlı türklərindən nümunə götürməliyik...”
Çağırışlarına təsdiq olaraq Türküstanın milli azadlıq hərəkatı üzvləri kurbaşı Madamin bəyin başçılığı altında Namanqan qarnizonundakı Qırmızı ordunun döyüşçülərii girov götürərək, onları qətlə yetirdilər. Öldürülənlər arasında bir neçə rus, 49 erməni və sovet hökumətinə xidmət edən az sayda müsəlman da var idi. Bütün erməni və kommunist müsəlmanlar yerindəcə öldürülmüş, ruslar isə silahsılaşdırılaraq azad buraxılmışdı.
1918-ci ilin noyabr ayında Madamin bəyin dəstələri və kurbaşi Hal-Hoci Həzrəti Əyyub Peyğəmbərin məzarını ziyarət etdikdən sonra qayıdarkən Cəlalabad bankını qarət etmiş, sovetlərə xidmət edən müəssisənin 13 əməkdaşını, o cümlədən 11 ermənini öldürmüşdülər.
Əndicandan Türküstanın Xalq Komissarlar Şurasına 1918-in sonunda çatdırılan məlumatda bildirilirdi ki, Daşnaksutün sovet hakimiyyəti və müsəlman əhalisi arasında münaqişənin alovlandırılmasına görə məsuliyyət daşıyır və şəhərdə milli siyasətə görə cavabdeh olan şəxs varlılardan biridir və şərab istehsalı, kinoteatr və bir neçə evlərə nəzarət edir.
Daşnaklar tərəfindən Fərqanə vadisində qışlaq və yaşayış məntəqələrinin dağıdılmasından sonra bir çox sakinlər sovetlərin “Basmaç” adı verdiyi şəxslərin rəhbərlik etdiyi Türküstanın milli azadlıq hərəkatına qoşulurdular.
1919-cu ilin fevral ayında Türküstanın milli azadlıq hərəkatının birləşmələrinin Əndicana hücumundan sonra əsasən ermənilərdən ibarət olan qarnizon hücumun məsuliyyətini köhnə şəhərin müsəlman əhalisinin üzərinə qoydu.
Bir həftə ərzində müsəlmanların evlərində qarətlər, qətl və zorlamalarla müşayiət edilən axtarışlar keçirilirdi. Gənc qızlar arabalarla daşnaklar tərəfindən Əndican qalasına aparılırdı. Daşnaklar öz qəddarlıqlarını əsaslandıraraq bildirirdilər ki, “əgər Fərqanə vadisinin bütün müsəlmanları öldürülsə belə, 1915-ci ildə Osmanlı imperiyasını qətlə yetirdiyi ermənilərin sayı qədər ola bilməz”.
Mərkəzi Komitə Türküstanın rus kommunistlərini müstəməkəçilik meyllərinin yayılması və müsəlman əhalinin sıxışdırılmasına görə tənqid etdi. Buna baxmayaraq, Fərqanədə rus kommunistlər və erməni daşnaklar əməkdaşlığı davam etdirirdilər, lakin vəziyyət heç də Daşnaksutünun xeyrinə dəyişmirdi.
Daşnakların tərk-silahı
1919-cu ilin martında Türküstan Sovetlərinin fövqəladə qurultayında müsəlman nümayəndələr qətnamə təklif etdilər.
Qətnamədə Daşnaksutünun tərk-silah olunması və Qırmızı qvardiyanın cinayət elementlərindən təmizlənməsi təklifi irəli sürülürdü.
Daşnaksutünun dağılmasına qədər Turar Rıskulov Türküstanda olan daşnakların əsas qüvvələrinin yerləşdiyi Əndicana gəldi. O, Fəqanə komissiyasının üzvü idi. Rıskulov Əndicandan Daşkəndə daşnakların müsəlmanlara verdiyi zülmlər barədə məlumat verirmiş. Bu isə tərk-silah əməliyyatının öncədən düşünülmüş olduğunu isbat edir. Məlum olub ki, erməni icması qısa müddət ərzində sovet hökumətindən ən azı 800 ədəd tüfəng əldə edib. Bundan əlavə, nümayəndələrin sözlərinə əsasən, erməni icmasının hər üzvünə beş tüfəng, revolver, döyüş sursatı və qumbaralar düşürmüş.
Müsəlman kommunistlərin konfransında Türküstanda erməni bolşeviklərin fəaliyyətinin müzakirəsindən sonra daşnakların tərk-silah edilməsi barədə göstəriş verildi. Bu qərarın sürətlə verilməsinin səbəblərindən biri də erməni daşnakların müqavimət göstərməsinin qarşısının alınması idi erməni icmasından bütün silahları təhvil vermək, Qırmızı ordu birləşmələrinə isə sıralarından erməni döyüşçülərini çıxarmaq əmrləri verildi.
Kommunistlərin Fərqanə vadisinin müsəlman əhalisinin əsas düşmənlərini tərk-silah etməsini görən kurbaşı Madamin bəy sovet hökumətinin tərəfinə keçdiyini bəyan etdi. Daşnaksutünun fiziki məhvi və qorxudulması üçün Türküstan milli azadlıq hərəkatının lideri kurbaşı Madamin bəyin hərbi qüvvələrindən istifadə olunurdu.
Daşnaksutünun Türküstandakı filiallarının buraxılmasından sonra ermənilərə “Erməni qardaşlığı” adlı təşkilatda birləşməyə icazə verildi. Formal olaraq yeni təşkilatı daşnaklarla əlaqədə ittiham etmək qeyri-mümkün idi. O vaxtlar daşnakların böyük qismi hərəkatın mərkəzinə, yəni Qafqaza köçmüşdü Buna baxmayaraq, müsəlman kommunistlər erməni təşkilatlarını diqqətdən kənarda qoymurdular.
Bir il sonra Qırmızı ordunun Türküstan cəbhəsinin komandanı Frunzenin adına göndərilmiş məlumatda 2-ci türk briqadasının müavini bildirirdi ki, “Erməni cəmiyyəti” adlı təşkilat Daşnaksutündan fərqlənmir və qadağan edilməsi daha məqsədəuyğun olardı.
Türküstan hadisələri bu cür sonluqla bitsə də, erməni daşnaklar və bolşeviklərin türk-müsəlman əhalisinə qarşı həyata keçirdiyi soyqırımlar əsla tarixin səhifələrində itib batmamalıdır.
Məqalə özbək tarixçisi Şöhrət Barlasın araşdırması əsasında ərsəyə gətirilib.
Rəşid Mustafazadə
Ölkə.Az
