Texnoloji sanksiyalar Rusiya iqtisadiyyatına necə təsir edib?
Rusiya Ukraynaya qarşı başlatdığı müharibədən dolayı bu gün ABŞ və onun müttəfiqlərinin tətbiq etdiyi 10 mindən çox müxtəlif məhdudiyyətlərin təsir dairəsindədir. Onların 7 mindən çoxu 24 fevraldan sonra tətbiq olunanlardır. İndiyənə kimi heç bir ölkə bu qədər sanksiya altında olmayıb. Hər nə qədər rəsmi təbliğat sanksiyaların Rusiyanın xeyrinə olduğunu desə də reallıq bunun tam əksini göstərir.
Eyni ritorika hələ 2014-cü ildə Krımın ilxaqından sonra Rusiyaya qarşı tətbiq olunan məhdudiyyətlər fonunda da səsləndirilirdi. Əsas vurğu isə daxili istehsalın inkişafı və idxalın əvəzetməsinə edilirdi. Lakin ötən 8 ildə bu istiqamətdə demək olar ki, heç bir iş görülməyib. Əsas gəliri neft və qaz satışından gələn Rusiya hələ də texnologiya baxımından idxaldan əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Bu ölkənin idxalının yarısı texnologiyaların payına düşür. Sanksiyalardan dolayı isə həmin texnologiyaların Rusiyaya satışı qadağan olunub. Elə müharibənin ilk günündə ABŞ-ın Ticarət Nazirliyi yanında Sənaye və Təhlükəsizlik Bürosu (BIS) Rusiyaya yarımkeçirici, kompüter, telekommunikasiya, informasiya təhlükəsizliyi avadanlığı, lazer və sensor ixaracına qadağa qoydu.
Ardınca “DELL”, “HP”, “Apple”, “Samsung”, “Nokia”, “Qualcomm”, “TSMC”, “AMD”, “İntel”, “Microsoft”, “Oracle”, “SAP” kimi texnoloji nəhənglər Rusiyanı tərk edəcəklərini bəyan etdilər. Bunun nəticələri özünü elə mart ayında göstərdi. Belə ki, əvvəlki ayla müqayisədə martda Rusiyaya ABŞ-dan texnika idxalı 86 %, Cənubi Koreyadan – 62 %, Finlandiyadan – 60 % azaldı. Nəzərə almaq lazımdır ki, müharibəyə qədər Finlandiyanın “Nokia” şirkəti Rusiyanın mobil şəbəkəsi üçün baza stansiyaların əsas tədarükçüsü olub. Hər nə qədər Rusiya gedənlərin yerini Çinin hesabına doldurucağını zənn etsədə son tendensiyalar bunun tam əksini göstərir.
Hesabat dövründə Rusiyaya Çindən noutbuk tədarükü 40 %, smartfon – 66 %, telekommunikasiya avadanlığı – 98 % azalıb. Çinin “Xiaomi”, “Realme” və “Huawei” şirkətləri Rusiyanın smartfon bazarında ən iri oyunçulardır. Sonuncu həm də Rusiyanın əsas telekommunikasiya avadanlıqları tədarükçüsüdür. Martda “Xiaomi” və “Huawei” bu ölkəyə smartfon tədarükünü iki dəfə azaldıb. Yəni Çin şirkətləri getdiklərini de-yure rəsmiləşdirməsələr də de-fakto bunu ediblər. Hələlik rəsmi olaraq Rusiyadan getdiyini ancaq istehlak və kommersiya sinifinə aid dronların ən iri istehsalçısı “DjI” şirkəti bəyan edib. Çinin Ticarət Nazirliyi də sanksiyaların onun Rusiyayla ticarətini pozduğunu qəbul edərək, şirkətləri xarici təsirlərə tabe olmamağa çağırıb. Lakin bunu etmək elə də asan deyil. Belə ki, Çin şirkətlərinə öz məhsullarını ixrac edən ABŞ-ın mikrosxem istehsalçıları, çiplərin Rusiyaya tədarük olunacaq məhsullarda istifadə olunmamasına xüsusi olaraq nəzarət edirlər.
Mövcud durum qiymtlərdə də öz əksini tapıb. Müharibəyə görə, telekommunikasiya avadanlıqları 40 % bahalaşıb və qiymətlərin daha 80 %-də artacağı gözlənilir. Rusiya bazarında telekommunikasiya avadanlıqlarının ilik satış həcmi 4 milyard ABŞ dolları təşkil edir ki, bunu da 80 %-i idxalın payına düşür. Rusiyanın rabitə operatorları artıq həyəcan təbili çalır. Belə infrastrukturun iş qabiliyyətini saxlamaq üçün onların bir neçə aylıq ehtiyatları qalıb. Artıq iyul-avqust aylarından başlayaraq qəza risklərinin artacağı gözlənilir.
Elektron komponent çatışmazlığı avtomobil sənayesinin də fəaliyyətini demək olar ki, iflic edib. Onsuzda koronavirus pandemiyasına görə qlobal miqyasda yarımkeçirici defisitinə görə Rusiyanın avtomiobil istehsalçıları xüsusilə “Avtovaz” dəfələrlə istehsalı dayandırmaq məcburiyyətində qalırdı. Sanksiyalardan dolayı çip təminatı ilə bağlı vəziyyət kritik həddə çatıb. Şərqi Avropanın ən iri avtomobil istehsalçısı mayın 11-dən işini dayandırıb. “Avtovaz” istehsalı dünən bərpa etməli olsa da məcburi dayanmanın vaxtını mayın 27-nə kimi uzatmaq məcburiyyətində qalıb. Analoji problemlər “KamAZ” və “UAZ”da da müşahidə edilir. Yaranmış vəziyyətdə “Avtovaz” xarici komponentlərdən istifadəni minimuma endirməyi planlaşdırır. Yəni daha sadə modellər buraxmağa başlayacaq. “KamAZ” isə daha da irəli gedərək hələ ötən əsrin 60-cı illərində buraxdığı “Avro 2” mühərrikli yük avtomobillərin istehsalını bərpa edəcək.
Rusiyanın neft sektoru da xarici texnologiyalardan əhəmiyyəti dərəcədə asılıdır. Ölkənin neft ehtiyatlarının təxminən 30 %-i nisbətən yüngül neftdir və onu ənənəvi standart metodlarla hasil etmək mümkündur. Lakin qalan hissəsi çətin hasil edilən neftdir. Bu cür neftin çıxarılması üçün xüsusi texnologiyalar gərəklidir. Rusiya özü həmin texnologiyalara sahib deyil və onları idxal edirdi. Dünyanın nəhəng neft-mədən xidmətləri şirkətləri “Halliburton”, “Schlumberger”, “Baker Hughes” və “Weatherford” Rusiyaya investisiyaları dayandırması onu həmin texnologiyalarsız qoyur. Bu yataqların kəşfiyyatı, neft hasilatı işlərinin effektivlik əmsalının kəskin şəkildə aşağı düşəcəyi anlamına gəlir və neft sənayesinin texnoloji geriləməsinə gətirib çıxaracaq.
Bu gün Rusiya hələ ki, əlindəki ehtiyatlar hesabına vəziyyətin kritik həddə çatmasını önləyə bilir. Lakin yeni tədarükçülərin tapılması ilə bağlı ciddi probemlər var. Bu ilk növbədə istehsalçıların sanksiyaların hədəfinə düşmək qorxusu ilə bağlıdır. Yəni tədarükçülər yüksək mənfəətdən belə imtina edərək Rusiyadan uzaq durmağa çalışırlar. Yerli analoqların yaradılmasına isə ən azı bir neçə il lazımdır. Ona görə texnoloji sanksiyaların Rusiya iqtisadiyyatına təsirləri zamanla daha da dərinləşəcək. Belə ki, xidmət göstərmək və yüksək texnoloji istehlak məhsulları tədarükündən imtina kimi sanksiyalar dərhal nəticəsini göstərir. Digərləri üçün isə zaman gərəkdir. Orta və uzunmüddətli perspektivdə texnoloji sanksiyaların sənaye üçün fəlakətli fəsadları olacaq. Belə ki, bulud hesablama mərkəzləri, yüksək istehsal güclü kompüterlər, aviasiya və müdafiə texnologiyaları, neft emal avadanlıqları mikroprosessorların, sensorların daimi əvəzlənməsi və yenilənməsini tələb edir. Bu cür imkanın olmaması iqtisadi inkişafı zəiflətməklə, sənayenin texnoloji geriləməsinə gətirib çıxaracaq.
