İranın Azərbaycanla düşmənçiliyi yeni deyil - FAKTLAR VƏ QORXULARI

İran-Azərbaycan münasibətlərinin tarixinə nəzər salsaq, iki ölkə arasında münasibətlərin heç də hamar olmadığının şahidi olacağıq. Bakı ilə Tehran arasındakı münasibətlərdə ziddiyətlilik və anlaşılmazlığın kökünü araşdırsaq, o zaman İranın Azərbaycana xoş olmayan, qərəzli münasibətini 1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin yarandığı dövrdə də aydın şəkildə görə bilərik. İran-Azərbaycan münasibətlərinin tarixi köklərini araşdırıb dəyərləndirmədən bugünkü münasibətlərə obyektiv qiymət vermək mümkün deyil. İranın hələ 1918-1920-ci ildə ADR-ə olan münasibətini öyrəndikdə, bir daha Tehranın İslam adını öz inhisarına alıb, siyasi alver vasitəsinə çevirərək Bakıya qarşı “silah” kimi istifadə etməsinin məğzini anlamış olacağıq. Və o zaman aydın olcaq ki, İranın Azərbaycana qarşı yürütdüyü siyasətin kökündə bir imperializm maraqları və onun təmin edilməsi dayanır.

Bunun üçün 1918-1920-ci ildə Azərbaycan-İran münasibətlərinə qısaca ekskursiya etmək yetər. 1918-ci ildə ADR qurulduğu ilk günlərdə İranla əlaqələrin qurulmasına ciddi-cəhdlə çalışsa da, qarşı tərəf müxtəlif bəhanələrlə əlaqələrin yaradılmasından boyun qaçıraraq, Azərbaycanı müstəqil dövlət kimi tanımaqdan boyun qaçırır.

İlk vaxtlarda dövlətin adının Azərbacan olması İranı ciddi əndişələndirirdi və bunu açıq şəkildə dilə gətirirdilər. İran tərəfi 1828-ci ildə ikiyə bölünmüş Azərbaycan torpaqlarının tarixi perspektivdə birləşməsinə təkan verə biləcək siyasi və ideoloji təhlükə kimi baxırdı. Ona görə də ADR-in yaranmasını heç cür qəbul etmir və  bu baxımdan da müstəqil dövlət kimi tanımayıb, ona qarşı çıxırdılar. İran nəinki Azərbaycanın müstəqilliyini tanımaq istəmirdi, hətta ADR-ə qarşı ərazi iddiası ilə çıxış edirdi.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə “Azərbaycan” qəzetinin 28 aprel 1919-cu il tarixli (№168) sayında dərc edilmiş “Azərbaycan və İran” adlı məqaləsində Azərbaycan adının sırf tarixi bağlılıq amilinin qorunması, mənəvi, mədəni bağların həmişəlik qopmaması naminə seçildiyini vurğulayaraq, İranın bu səbəbdən hansısa gizli siyasi məqsədlər, yaxud təxribat və iddialar axtarmasını mənasız hesab edib. 

Yusif bəy Çəmənzəminli 1919-cu ildə qələmə alınmış “Xarici siyasətimiz” adlı məqaləsində qeyd edib ki, dövlətimizin Azərbaycan adlanması sui-istifadələrə səbəb olub: “Halbuki, Təbriz əyalətinin, yəni İran Azərbaycanının İranın olub-olmaması barədə ortalıqda heç bir məsələ yoxdur. İranın hüququna təcavüz etmək fikrində deyilik. Olmamışıq və olmayacağıq da”.

İranla diplomatik münasibətlər Azərbaycan tərəfinin həyata keçirdiyi inadkar fəaliyyət öz bəhrəsini 1919-cu ildən etibarən verməyə başlayır. 1919-cu ilin martından etibarən xarici işlər nazirinin müavini Adil xan Ziyadxanovun rəhbərliyi altında Azərbaycan nümayəndə heyəti İrana yollanır və uzun müzakirələrdən sonra tərəflər 14 bənddən ibarət razılaşma imzalayırlar. Lakin yenə də, İran hakimiyyəti daxilində Azərbaycanla münasibətlərin normallaşmasını istəməyən müəyyən dairələr proseslərə müdaxilə edərək, sazişin ratifikasiya edilməsinə əngəl törədirlər. Ancaq qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq naminə Azərbaycan hökumətinin öz ixtiyarındakı məcburetmə mexanizmlərindən məharətlə istifadə edir. Belə ki, Azərbaycan dövlət maraqlarını təmin etmək naminə iranlı tacirlərin fəaliyyətinə bürokratik mexanizmlərdən istifadə etməklə hüquqi problemlər yaratmağa, o cümlədən gömrük prosedurlarının sərtləşdirməyə əl atdılar. ADR digər vasitələrə də əl atdı. Məcburiyyət qarşısında qalan Qacarlar ADR ilə münasibətləri rəsmiləşdirməyin yollarını axtarmağa başladılar.

1919-cu ilin martından etibarən Xarici İşlər Nazirinin müavini Adil xan Ziyadxanovun rəhbərliyi altında tərəflər arasında bir neçə ay davam edən danışıqlar nəhayət ki, 1920-ci ilin mart ayında uğurla başa çatır. Danışıqların uğurunu təmin edən başlıca səbəblərdən biri də, heç şübhəsiz, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Paris Sülh Konfrasının nəticələrinə əsasən aparıcı dünya dövlətləri tərəfindən tanınması oldu. 20 mart 1920-ci ildə tərəflər arasında keçirilən sonuncu görüşdə İranla Azərbaycan arasında 7 sahə üzrə: tranzit, konsulluq, poçt əlaqəsi, gömrük, teleqraf əlaqələri və dostluq münasibətləri haqqında müqavilə imzalanır.

İki illik gərgin diplomatik münasibətlər bir daha onu sübut edir ki,  İran heç də xoş niyyət sərgiləyərək Azərbaycanla münasibətlər qurmur. Yəni o dövrün geosiyasi prosesləri, dünyada gedən proseslər və reallıqlar İranı Azərbaycanla hesablaşıb, onun müstəqilliyini tanımağa məcbur edir. İran məcburiyyət qarşısında qalaraq Azərbaycanla münasibətlər qursa  da,  mehriban qonşuluq münasibətlərinin qurulmasında heç də səmimi deyildi. 1918-20-ci illərə nəzər saldıqda bir daha aydın olur ki, İran o zaman da ermənilərlə çox sıx münasibətdə olduğu ortaya çıxır. İstər rəsmi səviyyədə, istərsə də iranlı diplomatların Azərbaycanın mənafelərinə zidd siyasi oyunları bunun ən bariz sübutudur.

25 mart 1920-ci il tarixində, yəni İranın Azərbaycanı müstəqil dövlət kimi tanımasından az sonra Tehrandan gəlmiş nümayəndə heyətinin rəhbəri Ziyaəddin Təbatəbainin öz ölkəsinin baş nazirinə göndərdiyi məktubda həmin manevrlərə dair etirafları hər şeyi açıq bir şəkildə ortaya qoyur. 

Sənəddə iranlı diplomat Ermənistanla mübarizə aparmaq üçün Azərbaycanın İrandan silahların alınmasına dair xahişindən məharətlə yayınır.  O, Bakıya belə bir köməyin göstəriləcəyi təqdirdə Ermənistan-İran münasibətlərinin pozulacağından narahatlığını dilə gətirir. Bildirir ki, bu Ermənistanla qəti düşmənçilik deməkdir: “İran Azərbaycanla dost olmaq niyyət və arsuzunda olarkən özünün beynəlxalq və bitərəf mövqeyinə zərbə vuracaq təklifə də razı olmaz”.

Sözügedən məktubda iranın baş nazirinə yazdığı məktubda nazir Ziyaəddin Təbatəbai Ermənistan-Azərbaycan arasındakı Naxçıvan problemində də konkret mövqe tutmaqdan yayındığını qeyd edir. O İranın bu məsələdə bitərəf mövqe tutmasını ən optimal mövqe olduğu hesab edir.  Sənəddə maraq doğuran məqamlardan biri də İranın sərhəd xətləri ilə məsələni açıq qoyması ilə bağlıdır. Ziyaəddin Təbatəbai bildirir ki, Azərbaycanın sərhəddin müəyyən edilməsi  ilə bağlı təklif etdiyi yanaşma Tehran üçün qətiyyən qəbuledilməzdir. Ona görə də dostluq müqaviləsini imzalayarkən sərhəd məsələsinin üzərindən sükutla keçmək, onu gələcəyin öhdəsinə buraxmaq gərəkdir. İran diplomatları nə zamansa Azərbaycanın mütləq İrana birləşdiriləcəyinə ümidini ifadə edir, Türkmənçay sazişi nəticəsində meydana gəlmiş vəziyyətin aradan qaldırılacağına inandıqlarını gizlətmirdilər. Bu da Tehranın Azərbaycanın sərhədlərini şübhə altına alması, heç bir müsəlman qardaşlığına, qonşuluğa uyğun gəlməyən bir davranış tərzi idi. Yəni ADR-in məhvi, Azərbaycan ərazilərinin işğalında maraqlı olan Ermənistanın təcavüzkar mövqeyindən mahiyyətcə ciddi heç nə ilə fərqlənmirdi.

Digər mühüm bir məqam isə 1920-ci ildə Zəngəzurda yaranmış gərginliklə bağlıdır. İran tərəfi yenə də orada erməniləri dolayı yolla dəstəkləyir.

Ən mühüm məqamlardan biri isə İranın Azərbaycanla gömrük-keçid məntəqlərində xeyli sayda ermənilərin çalışması və onların keçid məntəqlərində azərbaycalılara qarşı süni maneələr yaratmasıdır.  

Bütün bunlar bir daha göstərir ki, İran Azərbaycan dövlətinə qarşı mehriban qonşuluq münasibətləri  qurulmasında maraqlı olmayıb. Elə İranın Azərbaycanın müstəqilliyinin tanıdığı tarixə diqqət yetirmək kifayətdir. Bir daha qeyd edək ki, İran Azərbaycanın müstəqilliyini 1920-ci ilin martında, bolşeviklərin Azərbaycanı işğal etməsində cəmi bir ay əvvəl tanıyıb. 

Biz İranın qeyri-səmimi dost münasibətini Azərbaycanın 1991-ci ildə yenidən müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra zaman-zaman müşahidə etməkdəyik. İran XX əsrin əvvəlində olduğu kimi, Azərbaycan 1991-ci ildə müstəqilliyini yenidən bərpa etdikdən sonra eyni siyasəti davam etdirməkdədir. İran bu müddət ərzində Xəzərin bölünməsində Azərbaycana qarşı ərazi iddiası ilə çıxış edib. Ermənistanın Azərbaycana işğal siyasətində işğalçının yanında olub. Hər vasitə ilə Azərbaycan dövlətçilyinin möhkəmlənərək inkişaf etməsinə süni əngəllər yaradıb. 

İran 1979-ci il İslam inqilabından sonra İslam həmrəyliyini xarici siyasətinin əsas prioroteti olduğunu bəyan etsə də, əməldə tamamilə bunun əksini nümayiş etdirməkdədir. Hansı ki, biz bunun Ermənistan-Azərbaycan münasibətlərində şahidiyik. Tehran əslində İslam adı altında dünyada və bölgədə öz fars imperialist maraqlarını təmin etmək üçün bir siyasi vasitə kimi istifadə edir. Odur ki, Tehran rejiminin yürütdüyü siyasətin İslama və İslam dəyərlərinin qorunmasına, onun təbliğinə heç bir aidiyyatı yoxdur. 

Lakin Tehran rejimi onu da unudur ki, əgər Azərbaycan dövlətçilyinin ilk illərində zəif olduğu dövrdə istəyinə nail ola bilməyibsə, bundan sonra heç bir təhdid nəticə verməyəcək. Tehranın yürütdüyü siyasət ancaq və ancaq özünə və İslama zərbə olacaq.

Mürtəza
Ölkə.Az