Yaxın Şərqdə baş verənlərin görünməyən tərəfləri - 200 illik plan

Yaxın Şərqdə yaşanan İsrail-Fələstin münaqişəsi qlobal xarakter aldığından proseslər getdikcə kəskinləşərək beynəlxalq böhrana səbəb olmaqdadır. Bu, qarşıdurma artıq dünyanı şərti olaraq iki hissəyə bölüb. Müharibə nəticəsində yaranan böhran isə dünyanın əksər ölkələrinə, xüsusən də Avrasiya və Afrika corafiyasına daha ciddi şəkildə təsir etməkdədir. Ona görə də baş verənlərə prosesə dünyanın yenidən dizayn edilməsi, yeni logistik marşrutlar uğrunda savaşların tərkib hissəsi kimi yanaşmaq lazımdır. Bu həm də təkqütblü və çoxqütblü dünya tərəfdarları arasında gedən amansız savaşdır.

Qərbin 200 illik planı reallaşdırması...

Qeyd etdiyimiz kimi, İsrail-Fələstin münaqişəsi həm də beynəlxalq güclərin yeni logistika marşrutları uğrunda savaşının tərkib hissəsidir. G-20-lərin sentyabr ayında Hindistanda baş tutan sammitində qəbul edilən qərarlardan biri də Çindən, Rusiyadan, İrandan, Türkiyədən və Misirdən yan keçən nəqliyyat dəhlizidir. Razılaşmada yüklərin Hindistanın limanlarından çıxaraq İrandan yan keçib Körfəzə və oradan ərəb ölkələri və İsraildən keçməklə Aralıq dənizi və Avropaya çıxarılması nəzərdə tutulur. Amma bu yolun keçdiyi coğrafiya İsrail üçün elə də məqbul hesab edilmir. Çünki bu yoldan ərəb ölkələrinin İsrailə ciddi təsir və təzyiq mexanizmləri yaranır. Bundan əlavə, logistika xəttinin yenə də Fələstin torpaqlarına yaxın ərazidən keçdiyi üçün yolun təhlükəsizliyi hər zaman təhdid altında qalacaq. İsrail-Fələstin savaşının səbəblərindən biri də budur.

İkincisi, hələ 200 il bundan əvvəl nəzərdə tutulan Ölü dəniz-Hidistan yolunun reallaşmasıdır.

1800-cü illərin ortalarında ingilislər Ölü dəniz vasitəsilə Qırmızı dənizə kanal çəkmək ideyası ilə çıxış edirdilər. Bu məqsədlə 1855-ci ildə ingilis kontr-admiral Uilyam Allen “Ölü dəniz – Hindistana yeni yol” adlı layihə gündəmə gəlir. Onun ideyasına əsasən, üç su hövzəsi olan Aralıq, Ölü, Qırmızı dənizi birləşdirəcək kanal çəkilməli idi. Bu ideyanı o zaman reallaşdırmaq mümkün olmur. Lakin 1950-ci illərdə məsələ yenidən aktuallaşır. 

1956-cı ildə Misir prezidenti Camal Abdel Nasir Süveyş kanalını milliləşdirməsindən sonra Qərb, xüsusən də ABŞ 1963-cü ildə buna alternativ olaraq Ben-Qurion kanalı layihəsini gündəmə gətirir. Bu plan ancaq 1994-cü ildə ictimaiyyətə açıqlanıb.

Plana əsasən, Qırmızı dənizdən Sinay yarımadasının şərq hissəsindəki Aqaba (Eylet) körfəzindən başlayaraq, İsrailin Negev səhrasından keçərək Qəzza zolağının şimalındakı Ben Qurion şəhəri yaxınlığında Aralıq dənizinə çıxan kanal çəkilməli idi. Bu, Süveyş kanalına alternativ olaraq Aralıq dənizini Aqaba körfəzi vasitəsi ilə Qırmızı dəniz və Hind okeanını birləşdirmək üçün nəzərdə tutulur. 

Razılaşmada İsrailin Süveyş kanalından istifadəsinə icazə verilsə də, lazımi məqamlarda bundan Təl-Əvivə qarşı ciddi təzyiq kimi istifadə olunub.

Digər məqam isə ondan ibarətdir ki, Süveyş kanalından beynəlxalq yükdaşımanın payı 12 faizdir və Misir bununla 5 mlrd dollardan artıq gəlir əldə edir.

Ərəb ölkələri o dövrdə sözügedən plana qarşı dirəniş göstərərək layihənin reallaşmasına imkan vermədilər. 

2021-ci ilin martında Süveyş kanalında gəminin ilişib qalmasından sonra bu məsələ yenidən gündəmə gəlir. İsrail-Ərəb münasibətlərinin normallaşması məqsədi ilə imzalanan “İbrahim müqaviləsi”ndən sonra daha münbit zəmin yaranır. O zaman bir sıra dəniz və quru da daxil olmaqla alternativ yollar təklif olunur ki, onların arasında da İsrailin Ben-Qurion kanal layihəsi olur. İsrail yaranmış fürsətdən istifadə edərək kanal tikintisini elan edir. 

2 aprel 2021-ci ildə İsrail Ben Qurion kanalında işlərin iyun ayına qədər başlayacağını elan edib. Layihənin Süveyş kanalından fərqli və üstün cəhəti ondan ibarət olur ki, bu kanaldan gəmilər  hər iki istiqamətdə hərəkət etmək imkanı qazanır. Süveyş kanalı qumlu sahillərlə əhatələnsə də, İsrailin təklif etdiyi yol isə daha çox sərt qayalardan ibarətdir. Ona görə də kanala nəzarət və xidmət çox vəsait tələb etmir.

İrail kanal boyu kiçik şəhərciklər, hotellər, restoranlar və gecə klubları tikməyi planlaşdırmaqla cəlbediciliyini də planlaşdırıb. Kanalın tikintisi təxminən 5 ildən çox davam edəcək və layihədə 300.000-ə qədər insan çalışacaq. İsrail kanaldan ildə təxminən 6 milyard dollar və ya daha çox gəlir əldə etməyi planlaşdırır. Bunun İsrail Aralıq dənizini Qırmızı dənizlə birləşdirən ən böyük nəqliyyat arteriyasına sahib olacaq. Kanalın tikintisinin dəyəri 16-55 milyard dollar arasında qiymətləndirilir. Ben-Qurion kanalı həm də Süveyş kanalında hər hansı problem yaranacağı təqdirdə alternativ variant kimi qlobal ticarət böhranı ehtimalını kəskin şəkildə azaldacaq.

Bütün bunlara baxmayaraq, indiyədək layihənin reallaşdırılması istiqamətində konkret addımlar atılmayıb. Səbəblərdən biri kanalın keçəcəyi ərazilərdə təhlükələrin mövcudluğudur.

Ben-Qurion kanal layihəsi reallaşarsa İsrail də Süveyş kanalına çıxışla bağlı ərəb ölkələrinin şantajından azad olacağını düşünür. Bu layihə baş tutarsa, İsrail Qırmızı dəniz üzərində daha çox nəzarəti əldə etmək imkanı qazanacaq.

Qırmızı dəniz hər zaman strateji və xammal iqtisadi potensialı baxımdan dünya gücləri üçün cəlbedici olduğundan, bölgə uğrunda amansız savaşlar getməkdədir. Qərb Yaxın Şərqdə nəzarəti ələ keçirməklə Afrikaya gedən nəqliyyat dəhlizlərinə də sahiblənmək niyyətindədir. O baxımdan da İsrail-Fələstin savaşını həm də logistika uğrunda gedən müharibə hesab etmək olar.

Mürtəza
Ölkə.Az