ABŞ və İsrailin İran üçün yaratdığı gizli SAVAK polis təşkilatı - Bilmədiyimiz gizli məqamlar

Bu gün Tehranın şimalında Dərbənd mahalındakı Evin həbsxanası (hazırda bu həbsxana bir muzey kimi fəaliyyət göstərir-red) və SAVAK (Sazman-e Ettelaat va Amniyat-e Keshvar) gizli polis təşkilatı haqqında bilmədiklərimiz. 

SAVAK və Evin həbsxanası necə yarandı 

Evin həbsxanası sonuncu İran şahı Məhəmməd Rza Pəhləvi tərəfindən 1972-ci ildə ölkədə iğtişaşların və inqilabların qarşısını almaq üçün tikilib və siyasi məhbuslar üçün nəzərdə tutulub. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, 20-ci əsrin ən qəddar repressiv fəaliyyəti ilə seçilən SAVAK və Evin həbsxanasının yaranmasında ABŞ-nin, Böyük Britaniyanın, İsrailin və Almaniyanın xüsusi rolu olub. 

1951-52-ci il iğtişalları və şahın İranı tərk etməsi

1951-ci ilin aprelində millətçi və mötədil sosialist Məhəmməd Müsəddiq İranın baş naziri təyin edilir. İranın təbii ehtiyatlarının milliləşdirilməsinin simvoluna çevrilən Müsəddiq hələ baş nazir seçilməzdən bir az əvvəl Britaniyanın İngiltərə-İran Neft Şirkətinə məxsus neft konsessiyalarının milliləşdirilməsi haqqında qanunun qəbul olunmasında fəal iştirak edir. Baş nazir seçildikdən sonra isə Böyük Britaniya bu hərəkətə cavab olaraq Müsəddiq hökumətinə təzyiq göstərməyə başlayır. Nəticədə parlamentin qərarı ləğv olunur. Lakin siyasətçi inadından geri çəkilmir və Londonun bu addımına adekvat cavab olaraq  bütün britaniyalı mütəxəssisləri və məsləhətçiləri ölkədən qovur. 1952-ci ilin oktyabrında Böyük Britaniya ilə diplomatik əlaqələr kəsilir.

Müsəddiqin Tudə Kommunist Partiyasına sədaqəti isə ABŞ-ni çox narahat edirdi. Ona görə də ABŞ və Britaniya Müsəddiq hökumətinə təzyiq və sabitliyi pozmaq üçün İran neftinə embarqo tətbiq edir. Çox keçmir ki, bu embarqo İran iqtisadiyyatına çox güclü təsirini göstərir və iqtisadiyyat tənəzzülə uğrayır. Nəticədə on minlərlə insan küçələrə çıxır. 

Etirazçılar baş nazirə və hökumətə deyil, İranda Qərb maraqlarının əsas dirijoru olan Rza Pəhləviyə etiraz ediblər. Nümayişlərə Tudə kommunistləri və Məhəmməd Musaddiqin başçılıq etdiyi Milli Cəbhənin fəalları rəhbərlik edib. Vəziyyət o həddə çatır ki, Rza şah əvvəlcə Bağdada, oradan da Romaya mühacirət etməli olur. 

İranda baş verənlər ABŞ-ni ciddi narahat etdiyindən daha radikal addımlar atmaq məcburiyyətində qalır. Ağ Ev bu məqsədlə Müsəddiq hakimiyyətini devirmək üçün Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinə (MKİ) 19 milyon dollar vəsait ayırır. Onu da qeyd edək ki, bu o zaman çox böyük məbləğ hesab olunurdu.

Jurnalist Vinsent Bevinsin “Cakarta metodu” kitabında yazır ki, MKİ baş nazir Məhəmməd Müsəddiqi İslamın düşməni və korrupsioner məmur elan edən bukletlər və plakatlar çap etdirir. Bununla yanaşı, Tudə üzvləri adı altında məscidlərə hücum edən dəstələr təşkil edir. MKİ həmçinin hökuməti devirmək üçün hərbçilərlə işbirliyi qurur. 

Ağ Evin bu radikal hərəkəti öz bəhrəsini verir

ABŞ-ın Müsəddiq hökuməti devirmək planı 1953-cü ilin avqustunda  reallaşır. 

1953-cü ilin avqustunda İranda növbəti iğtişaşlar baş verir və ordu nümayişlərə müdaxilə etməli olur. 1951-ci ildə İranın daxili işlər naziri vəzifəsindən azad edilərək tank bölmələrinə komandan təyin edilən general Fəzlullah Zahidinin komandanlığı ilə ordu Tehran küçələrinə yeridilir. 1953-cü il avqustun 19-da  ordu ilə nümayişçilər arasında qarşıdurma yaranır. Ordu toplardan və pulemyotlardan nümayişçilərə atəş açıb. Bu qarşıdurma zamanı 200 nəfər ölür, yüzlərlə adam yaralanır. Həmin gün axşam saatlarında Məhəmməd Musaddiqin evini mühasirəyə alaraq tanklardan  evi atəşə tuturlar. Nəticədə hərbçilər baş nazir Müsəddiqi həbs edirlər. Bununla da İranda Müsəddiq hökuməti devrilir.  

Romaya şad xəbər

Genaral Fəzlullah Zahedi hakimiyyət çevrilişinin uğurla nəticələnməsi ilə bağlı Romada Rza şah Pəhləviyə şad xəbər göndərir və onun Tehrana qayıtmağa dəvət edir. 

Yenidən öz taxtına çıxan şah Böyük Britaniyaya verdiyi güzəştləri geri qaytarır.

Şah Rza Pəhləvi Tudə və ya ölkə daxilində başqasının yenidən onun hakimiyyətinə əl atacağından qorxduğundan həmin qüvvələrə qarşı ən qəddar şəkildə mübarizə aparacaq repressiv struktur yaratmaq qərarına gəlir. Rza Pəhləvi xarici ölkə səfirlərinin məsləhəti ilə SAVAK-ı yaradır.

SAVAK rəsmi olaraq 20 mart 1957-ci ildə yaradılıb. Lakin bu strukturun özəyi amerikalı mütəxəssislərin rəhbərliyi altında bir neçə il əvvəl formalaşdırılır.
Teymur Bəxtiyar şahın gizli polisinin ilk rəisi təyin olunur. Teymur Bəxtiyar 1953-cü il avqustun 19-da çevriliş zamanı Tehranda şah əleyhinə nümayişlərin gülləbaran edilməsində iştirak edən zirehli briqadaya komandanlıq edib. Daha sonra o, Tudə partiyasının üzvlərinə və Məhəmməd Müsəddiq hökumətinin nazirlərinə qarşı repressiya kampaniyasına rəhbərlik edib.

SAVAK Rza Pəhləvinin imzaladığı qanuna əsasən, cəmiyyətin təhlükəsizliyini, İranın varlığını və rifahını təhdid edən qüvvələrə qarşı mübarizə aparmalı idi. Lakin təşkilat əslində şaha müxalif olan siyasi qüvvələrə, mətbuata, kitablara və filmlərə senzuraya nəzarət etməklə yanaşı, hakim rejimə sədaqətsizlikdə şübhəli bilinən şəxslərin dindirilməsi və işgəncəsi ilə məşğul olub. 

SAVAK zabitləri

SAVAK zabitləri ABŞ, Böyük Britaniya və İsrailin kəşfiyyat xidmətləri tərəfindən hazırlanıb. Onlara necə  işgəncə verməyi də öyrədiblər.

Gizli polis məntəqələrində heç bir işarə olmayıb. SAVAK öz qurumlarını hündür divarların arxasında gizli daş evlərdə və villalarda yerləşdirib. Onların üzərində heç bir yazı yox idi və ya mövcud olmayan ofis və şirkətlərin adları olub. Bu divarların arxasında baş verənlər iranlılar arasında ən dəhşətli söz-söhbətlərə səbəb olub. 1950-ci illərin sonlarından etibarən “SAVAK” sözü iranlılar üçün dövlət tərəfindən mütləq qanunsuzluğun sinoniminə çevrilib. Həbs üçün heç bir gizli polis icazəsi tələb olunmurdu.

Şübhəli bildikləri insanı küçədən və ya evdən yoxa çıxardardılar və onun haqqında artıq heç bir məlumat olmazdı. Ən yaxşı halda o, bir neçə aydan sonra əzab-əziyyətlə, psixikası pozulmuş halda qayıdardı.

SAVAK zabitləri heç bir mühakimə olmadan edamlar həyata keçiriblər. Müxtəlif dövrlərdə SAVAK-da 5 mindən 15 minə qədər, hətta 60 minədək işçinin çalışdığı deyilir. Rəsmi əməkdaşlardan başqa onlara yüz minlərlə informator işləyib.

SAVAK insanları həbs edib onlara cəza vermək üçün Tehranda iki həbsxanası fəaliyyət göstərib. Onlardan biri Evin bölgəsində “Evin” kimi tanınan, ikincisi, paytaxtın tam mərkəzindəki Tubhane adlanan meydanda yerləşən İstintaq Təcridxanası adlanan yer olub. Sonradan həmin meydan İmam Xomeyni meydanı adlandırılıb.

Hər iki həbsxana alman memarlarının layihəsi əsasında tikilib. İstintaq təcridxanası 1930-cu illərin ortalarında əvvəlki şah Məhəmməd Rzanın atası Rza şah Pəhləvinin dövründə, "Evin" isə 1972-ci ildə xüsusi olaraq SAVAK üçün tikilib. Burada saxlanılanlara dəhşətli işgəncələr verilib. İşgəncə otaqlarında elə edirdilər ki, işgəncəyə məruz qalanların qışqırtılarını digər məhbuslar eşitsin. İşgəncə verənlər isə İsrailin daxili təhlükəsizlik xidmətinin “Şabak”ın peşəkar müstəntiqlərdən və işgəncə verənləri tərəfindən təlim keçilib. 

Həbsxanada və istintaq təcridxanasında məhbuslar elektrik kabeli parçaları ilə döyülür, qollarından və ya ayaqlarından asılır, boğularaq öldürülür, elektrik cərəyanı ilə işgəncələrə məruz qalır, sümükləri sındırılırdı. Məhkumlara da şüşə qırıqları və qaynar su ilə işgəncələr verilir, dişləri və dırnaqları çıxarılır. Zorakılığın ən sadist formalarından biri canlı bir insanın kəllə sümüyünün mişarlanması olub. Evin-də həddindən artıq soyuq və ya çox isti havanın verilə biləcəyi kameralara xüsusi olaraq qoşulmuş borular olub.

1972-ci ildən 1979-cu ilədək fəaliyyət göstərəm “Evin”də təxminən 8,5 min nəfər cəza çəkib. Onların arasında İranın hazırkı ali lideri Ayətullah Əli Xameneyi də olub.

SAVAK həbsxanalarında kişilərlə yanaşı qadınlar və azyaşlılar da olub. Onların heç də hamısının müxalif siyasi qruplarla əlaqəsi yox idi. 

Şahın devrilməsinin səbəblərindən biri - SAVAK

SAVAK istənilən fitnəni yatıracaq repressiv bir qurum kimi formalaşmasına baxmayaraq, şahın devrilməsinin əsas səbəblərindən biri oldu.

İqtisadi vəziyyətin durmadan pisləşməsi, total korrupsiya, siyasi azadlıqların olmaması, gizli edamlar və işgəncələr fonunda ümidsizlik iğtişaşları baş qaldırdı. İğtişaşlar getdikcə genişmiqyaslı nümayişlərə çevrildi - nə SAVAK, nə də ordu onları dayandıra bilmədi.

1978-ci il ölkə şah əleyhinə etirazlarla sarsıldı.

1979-cu il yanvarın 16-da Rza Pəhləvi Tehrandan xaricə qaçdı. Qorunacaq başqa heç kim yox idi və hərbçilər kütləvi şəkildə etirazçıların tərəfinə keçməyə başladılar.

Fevralın 1-də şah dövründə ölkəni tərk etmiş Ayətullah Xomeyni İrana qayıtdı və hakimiyyəti öz əlinə aldı.
SAVAK isə o vaxta qədər özünü ləğv edərək, işçiləri gizlənərək xaricə qaçmağa çalışırdılar. Kimisi bacardı. Kimisi isə yox. Məsələn, İstintaq Təcridxanasının rəisi Pərviz Səbəti ABŞ-yə qaçmağa müvəffəq olub və indi də orada yaşayır. Onun 87 yaşı var.

İnqilabdan sonra 22 il SAVAK-a rəhbərlik edən dörd general həbs edilərək güllələniblər. 

1979-cu il inqilabından sonra Evin həbsxanası uzun müddət boş qalıb. Tehranın mərkəzindəki istintaq təcridxanası da şahın devrilməsindən sonra təyinatı üzrə fəaliyyətini davam etdirib. Yalnız 2000-ci ildə bağlanıb və ora 2017-ci ildən etibarən “Ebrat” Muzeyi kimi fəaliyyət göstərməyə başlayıb.

Mürtəza
Ölkə.Az