\"Darbə\"nin arxasında ABŞ dayanırsa...

İran və Türkiyə tarixən mühüm geosiyasi mərkəz rolunu oynayıblar.

Tanınmış politoloq, ABŞ-ın sabiq prezidenti Cimmi Karterin müşaviri işləmiş Zbiqnev Bzejinski belə bir fikir vurğulayır: ABŞ İranla düşmənçiliyi əbədiyyən saxlaya bilməz və İran uzaq perspektivdə ABŞ-ın tərəfdaşına çevrilməlidir. Politoloq bildirir ki, Türkiyə ilə İran arasındakı iqtisadi əməkdaşlıq genişlənsə və İran qazının Avropaya çatdırılmasında Türkiyə tranzit ölkəyə çevrilsə, ABŞ-ın bu marağı təmin olunar. Təbii ki, ilk növbədə Avropa Türkiyəni özündən uzaqlaşdırmamalıdır. Əgər Türkiyə Avropadan təcrid olunsa, bu ölkənin İslamlaşması prosesi daha sürətlə gedəcək. Son nəticədə isə Türkiyə və İranı əlindən çıxarmaqla itirən ABŞ olacaq...

Bununla da belə bir fikir hasil olunur: ABŞ İran qazının Avropaya çatdırılmasında maraqlıdır, bunun üçün isə İran-Türkiyə əməkdaşlığı labüddür. Lakin paradoksal vəziyyət ortaya çıxır. Türkiyədə son olayların əsas təşkilatçısı hesab edilən Fətullah Gülən İrana qatı nifrət edən birisi olub. O hətta İranla bağlı belə bir fikir səsləndirib: “Cənnətə gedən yol İrandan keçsə, soruşaram, başqa yol varmı?!”.

Sual yaranır, əgər Türkiyədəki hadisələrin arxasında Gülənin çətəsi dayanırsa və bu Gülən İrana nifrət edən biri olubsa, yəni hakimiyyətə gəldiyi təqdirdə İran-Türkiyə münasibətlərinin korlanacağı əvvəlcədən bilinirdisə, ABŞ niyə çevriliş məsələsində maraqlı olsun? Axı çevriliş cəhdi uğurla yekunlaşsaydı, ABŞ-ın regiondakı strateji maraqları təhlükə altında qala bilərdi?

Bəli, Fətullah Gülən Türkiyədə tam nəzarəti əlinə keçirdiyi təqdirdə Ankara ilə Tehran arasında böyük bir uçurum yarana bilərdi. Amma indinin özündə də buna oxşar tendensiya müşahidə olunmaqdadır. Belə ki, rəsmi Ankara Tehrana yox, Ər Riyada üstünlük verir. Yəni istənilən halda Türkiyənin yürütdüyü xarici siyasət Vaşinqtonu qane edə bilməzdi.
Ankara və Ər-Riyad bir-birinə niyə lazımdır?

AKP iqtidarda gəldiyi 2002-ci ildən yeni bir inkişaf yoluna qədəm qoyan Türkiyə-Səudiyyə Ərəbistanı əlaqələri 2016-cı ilin yanvarından artıq müttəfiqlik səviyyəsinə qalxdı. Aprel ayında Səudiyyə kralı Səlman Türkiyəyə səfəri zamanı sözün əsl mənasında krallar kimi qarşılanır. Ərdoğan Türkiyə tərəfindən xarici dövlət başçılarına verilən ən yüksək dövlət nişanını Səlmana təqdim edir və bildirir ki, Səudiyyə Ərəbistanı bölgədə sülh və təhlükəsizliyin əsas təminatçısı rolunda çıxış edir. Əslində Ərdoğanın səsləndirdiyi bu fikir regionda İrana qarşı təşkil olunacaq yeni bir ittifaqın erkən xəbərçisi ola bilərdi.

Yanvar ayında İran MAQATE-nin də bəyan etdiyi kimi nüvə proqramları ilə bağlı üzərinə götürdüyü öhdəliklərə əməl etdi və nəticədə 2016-cı ilin yanvarından bu ölkəyə tətbiq olunan sanksiyalar aradan qaldırıldı. Sözsüz ki, ABŞ-ın İrana qarşı münasibətinin dəyişməsi və bu ölkənin Avropa ilə yaxınlaşması Səudiyyə Ərəbistanını narahat etməyə bilməzdi. Belə bir vəziyyətdə regionda nəzarəti itirməmək naminə Ər-Riyada müttəfiq lazım idi. Bu müttəfiq isə NATO-da ABŞ-dan sonra ən yüksək hərbi potensiala sahib Türkiyə olmalı idi.
Ankara da Ər-Riyadla yaxınlaşaraq həm Misirlə münasibətlərin normallaşacağını, həm də Suriya məsələsində ortaq addımlar atılacağını ümid edirdi. Türkiyə Səudiyyə Ərəbistanı ilə yaxınlaşmanın İranla münasibətlərə xələl gətirəcəyini də əvvəlcədən bilirdi. Amma yəqin ki, divident əmsalı baxımından Riyadın Tehrandan daha faydalı olacağı Ankara tərəfindən hesablanmışdı.

Əslində İŞİD-ə qarşı daha effektiv mübarizə aparmaq üçün ortaya atılmış “sünni bloku” təkcə bu məqsədlə kifayətlənməməli idi. Bu blok İslam dünyasına tamamilə yeni nəfəs verməli və region ölkələrinin qərbdən asılılığını azaltmalı idi. Blokun əsas dayaqları isə heç şübhəsiz, Türkiyə və Səudiyyə Ərəbistanı olmalı idi. Bu baxımdan təkcə İran yox, həm də qərb dövlətləri Türkiyə-Səudiyyə arasında müşahidə olunan yaxınlaşmadan narahat olmuşdular. İslam dünyasında iki güclü dövlətin vahid bir ittifaqda birləşməsi ABŞ-ın hər zaman əsas tutduğu strateji xətlə ziddiyyət təşkil edib.

Belə bir nəticəyə gəlmək olar: “Darbə” olayının arxasında ABŞ dayanırdısa, məqsəd heç də AKP hakimiyyətinin Fətullah Gülən çətəsi ilə əvəzlənməsi deyildi. Lakin Türkiyənin böyük ölçüdə zəifləməsi və Ankaranı son illər tutduğu siyasi xətdən daşındırmaq üçün ABŞ-ın son hadisələrin arxasında dayandığını deyə bilərik. Sözsüz, Türkiyə son hadisələrdən sonra elə bir zərbə aldı ki, Ankaranın bir daha ayağa qalxıb Türkiyə-Səudiyyə müttəfiqliyini genişləndirmək cəhdi müşkül görünür. Yəqin ki, ABŞ məhz bu məqsədinə nail olmaq istəyirmiş...

Ceyhun Əhmədli