Vergiləri könüllü ödəyək: dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş vergiləri ödəmək hər kəsin konstitusiya borcudur
Ayaz İlyasov
Vergi ödəmək borcumuzdur
Vergiləri qanunvericiliklə müəyyən edilmiş müvafiq vaxtda və miqdarda ödəmək hər kəsin konstitusiya vəzifəsidir. Ana qanunumuz olan konstitusiyanın 73-cü maddəsində deyilir: “Qanunla müəyyən edilmiş vergiləri və başqa dövlət ödənişlərini tam həcmdə və vaxtında ödəmək hər kəsin borcudur”. Vergilərin ödənilməsi ilə bağlı vəzifənin yerinə yetirilməməsi və ya lazımınca yerinə yetirilməməsi hüquqi məsuliyyətə səbəb olur. Dövlətin həyata keçirdiyi tədbirlər təkcə vergi ödəyicilərinin deyil, bütünlüklə cəmiyyətin qanuni maraqlarını müdafiə etmək üçün aparıldığından vergi ödəyən vətəndaş anlamalıdır ki, onun ödədiyi vergi sonradan cəmiyyətin maraqları naminə xərclənir.
Vergilərin ödənilməsinin məcburiliyini Vergi Məcəlləsinin 11-ci maddəsində də görə bilərik, burada vergi anlayışı belə izah olunur: “Vergi — dövlətin və bələdiyyələrin fəaliyyətinin maliyyə təminatı məqsədi ilə vergi ödəyicilərinin mülkiyyətində olan pul vəsaitlərinin özgəninkiləşdirilməsi şəklində dövlət büdcəsinə və yerli büdcələrə köçürülən məcburi, fərdi, əvəzsiz ödənişdir”. Bəli, vergi məcburi ödənişdir: əgər vergi öhdəliyi yaranırsa, onu mütləq ödəməlisən. Vergi fərdi ödənişdir: əgər vergi öhdəliyi yaranırsa onu digər şəxsin üzərinə keçirə bilməzsən. Vergi Məcəlləsinin 16.1.1-ci maddəsinə əsasən qanunla müəyyən edilmiş vergiləri, habelə Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada hesablanmış faizləri, tətbiq edilmiş maliyyə sanksiyalarını və digər məcburi ödənişləri ödəmək vergi ödəyicisinin vəzifəsinə aid edilib.
Könüllü və məcburi vergi ödənişi.
Vergi ödənişinin ödənilməsi istəyindən asılı olaraq ödənişin 2 növünü fərqləndirə bilərik:
- Könüllü vergi ödənişi.
- Məcburi vergi ödənişi.
Vergi ödənişinin könüllü yerinə yetirilməsi dedikdə vergi ödəyicisinin könüllü olaraq vergi öhdəliyi yaranan zaman və Vergi Məcəlləsinin tələblərinə uyğun olaraq vergi öhdəliyinin yerinə yetirməsi başa düşülür. Vergi Məcəlləsinin 78.1-ci maddəsinə əsasən vergi öhdəliyinin yerinə yetirilməsi ödənilməli olan vergi məbləğinin müəyyən edilmiş müddətlərdə və qaydada ödənilməsidir. Vergi ödəyicisinin hesablarında və ya kassasında vəsaitin, habelə onun əmlakının olub-olmamasından asılı olmayaraq vergi öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi məcburidir.
Könüllü vergi ödənişi zamanı vergi ödəyicisi aşağıdakıları özü etməlidir:
- Gəlir və xərclərin, eləcə də vergitutma obyektlərinin uçotunu aparmağa;
- Ödənilməli vergi məbləği hesablanmağa;
- Vaxtında vergi ödənişi etməyə;
- Vergi bəyannaməsini qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş vaxtdan gec olmayaraq verməyə;
- Uçot sənədlərini qanunvericilikdə qeyd olunan vaxtadək saxlamağa.
Vergi öhdəliyinin könüllü yerinə yetirilməsi vergi ödənilməsinin başlıca prinsipi sayılmalıdır və ödəyiciyə verginin könüllü ödənilməsi üçün şərait yaradılmalıdır. Məcburi vergi ödənişi isə yalnız vergi ödəyicisi öz öhdəliyini könüllü olaraq yerinə yetirmədikdə tətbiq edilməlidir. Vergi öhdəliyinin yerinə yetirilməməsi və ya lazımınca yerinə yetirilməməsi vergi orqanlarına vergini məcburi şəkildə tutmağa əsas verir. Vergi öhdəliyinin yerinə yetirilməməsi və ya lazımınca yerinə yetirilməməsi dedikdə dünya praktikasında aşağıdakılar nəzərdə tutulur:
- Vergi qeydiyyatından keçmədən fəaliyyət;
- Az vergi ödənişi etmək üçün dövriyyəsini gizlətmək;
- İşçiyə görə məcburi ödənişlər etməmək üçün əmək müqaviləsi olmadan işçi götürmək;
- Fəaliyyəti qanunvericiliyin tələblərinə uyğun olmadığından tələb olunan lisenziya olmadan fəaliyyət.
Əgər vergi ödəməyən ödəyicilər nəzarətsiz qalsa, onlara qarşı heç bir tədbir görülməsə, bu artıq vergini ödəyən nizamlı ödəyicilərə qarşı ədalətsiz olmaqla bərabər, həm də konstitusiyaya əməl etməmək kimi qiymətləndiriləcək.
Məcburi vergi tutulması aşağıdakı tədbirlər vasitəsilə həyata keçirilir:
- Yoxlamalar; bura həm kameral, həm səyyar vergi yoxlamaları aiddir;
- Ödəyicinin əmlakının siyahıya alınması;
- Maliyyə sanksiyalarının tətbiqi;
- Ödəyicinin bank hesablamalarına sərəncam qoyulması;
- Ölkəni tərk etməyə məhdudiyyət qoyulması;
- Vergidən yayınma üzrə cinayət işinin başlanması.
Ümumiyyətlə, dünya praktikasına nəzər yetirsək görərik ki, düzgün qurulmuş vergi siyasəti və təbliğatı nəticəsində zamanla müsbət yönlü dəyişikliklər baş verir. Belə ki, İsveçdə keçirilmiş sosial sorğuda zaman keçdikcə könüllü vergi ödəmə psixologiyasında artım olduğunu görə bilərik:
Vergi mədəniyyətinin könüllü vergi ödənilməsində əhəmiyyəti
Vergi mədəniyyəti milli mədəniyyətin bir hissəsi olmaqla, vergi sistemində dövlətlə vergi ödəyicilərinin qarşılıqlı əlaqəsinin səviyyəsini təcəssüm etdirir. Vergi mədəniyyəti elə bir anlayışdır ki, bu zaman dövlət cəmiyyətin maraqlarını düşünərək öz vergi siyasətini həyata keçirir, ödəyicilər isə öz məsuliyyətlərini anlayaraq vergi öhdəliklərini vaxtında və tam həyata keçirirlər.
Azərbaycanda uzun zaman vergi ödənişi vətəndaş vəzifəsi kimi sayılmırdı. Belə ki, SSRİ dövründə vətəndaşlar vergi anlayışı ilə elə də tanış deyildilər. Vergilər əmək haqqından birdəfəlik tutulurdu, vətəndaşlar vergi orqanları ilə birbaşa əlaqəyə girmirdilər və “vergi mədəniyyəti” anlayışı mövcud deyildi. Respublikamız müstəqillik qazandıqdan sonra isə bu anlayışla tanış olmamağımızın fəsadları özünü göstərməyə başladı.
Dünya praktikasına nəzər yetirsək vergi mədəniyyətinin zəif olmasının aşağıdakı səbəbləri göstərilir:
- Vergi ödəyicilərində qorxu yaradan yüksək vergi dərəcələri;
- Kölgə iqtisadiyyatının yüksək olması;
- Öz marağını ictimaiyyətin marağından üstün tutmağı;
- Vergi qanunvericiliyin qeyri-stabil olması;
- Vergi ödəyicilərinə qarşı düzgün informasiya və təbliğat işinin aparılmaması;
- Vergi ödəyicilərinin vergi qanunvericiliyini bilməmələri və zəif bilmələri;
- Vergi qanunvericiliyinin tələblərinə zəif nəzarət;
- Vergi orqanlarına inamsızlıq.
Psixoloji cəhətdən yanaşsaq, vətəndaşların vergi mədəniyyətinin səviyyəsinə təsir edən amillər aşağıdakılardır:
Göstərilən zəif cəhətlərin üzərində çalışmaqla və hər bir bənd üzrə tədbirlər planı hazırlamaqla vergi mədəniyyətində irəliləyişə nail olmaq olar. Vergi mədəniyyətinin artırılması üçün aşağıdakı tədbirləri görmək lazımdır:
- Vergi qanunvericiliyi haqqında normativ-hüquqi aktları vətəndaşlara çatdırmaq;
- Vətəndaş ilə dövlətin qarşılıqlı əlaqəsini yaxşılaşdırmaq;
- Vergi prosedurlarının keyfiyyətini qaldırmaq;
- Vətəndaşların gözündə güclü dövlət imici formalaşdırmaq;
- Vergi ödəyicilərinə yüksək xidmət göstərmək;
- Vergi orqanı işçilərinin prestijlərini daha da qaldırmaq.
“Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası çərçivəsində “Vergi sisteminin inkişafı üzrə 2013-2020-ci illər üçün Strateji Plan” hazırlanmışdır ki, bu planın missiyalarından biri də əhalinin vergi mədəniyyətinin yüksəldilməsi, vergi ödəmə vərdişlərinin cəmiyyətin normasına çevrilməsinə nail olunmasıdır.
Düzgün vergi təbliğatı könüllü ödəniş səviyyəsini artırır
Vergi təbliğatı – vergi ödəyicisinin vergi öhdəliklərinin düzgün yerinə yetirilməsi üçün maliyyə və vergi orqanlarının zəruri informasiyanın vergi ödəyicilərinə çatdırılmasıdır. İnformasiya dedikdə mövcud vergilər, onların hesablanması və ödənilməsi qaydaları barədə məlumat başa düşülür.
Vergi ödəyicilərinin məlumatlandırılması və vergi təbliğatı tədbirlərinin gücləndirilməsi məqsədilə 2000-ci ildə yerli vergi orqanlarında məlumatlandırma şöbələri və 2002-ci ilin sonunda Vergilər Nazirliyinin mərkəzi aparatında Vergi ödəyicilərinə xidmət idarəsi yaradılmışdır.
Vergilər Nazirliyi 2012-ci ildə vergi terminalları bazasında vergi ödəyicilərinin xidmət mərkəzlərinin yaradılmasına başlamışdır. Bu mərkəzlərin yaradılması ilə əhaliyə göstərilən xidmətlərin əhatəsi və keyfiyyəti artmışdır.
2013-cu ilin noyabr ayında qeydiyyat və fəaliyyət yerindən asılı olmayaraq bütün vergi ödəyicilərinin xidmət ala biləcəyi Vergilər Nazirliyinin Vergi Ödəyicilərinə Xidmət Mərkəzi fəaliyyətə başlamışdır.
Vergi təbliğatı sahəsində digər əhəmiyyətli mövqeni Vergilər Nazirliyinin Analitik – informasiya şöbəsi tutur. Şöbə respublikamızda aparılan vergi siyasəti, vergi qanunvericiliyi, Vergilər Nazirliyinin fəaliyyətinin məqsədi, istiqamətləri və nəticələri, vergi sahəsindəki yeniliklər barədə mütəmadi olaraq ictimaiyyətə məlumat verir.
Vergi əməkdaşları tərəfindən dövrü olaraq vergi ödəyiciləri ilə görüşlər keçirilir. Bu görüşlər zamanı vergi ödəyicilərinə vergi qanunvericiliyinə aid əlavə və dəyişikliklər izah olunur, vergi ödəyicilərinin suallarına cavab verilir.
Vergi təbliğatını vətəndaşlara gənc yaşlarından aşılamaq lazımdır. Gənc nəsilə edilən vergi təbliğatına nəzər yetirək:
- “Vergilər uşaqların gözu ilə” rəsm və hekayə müsabiqəsi: 5-8, 9-12 və 13-17 yaş kateqoriyalarına aid olan məktəblilər arasında keçirilir və vergilər barədə aldıqları bilikləri kağız üzərinə köçürürlər;
- “Vergilər” mövzusunda ənənəvi olimpiada: kompüter vasitəsilə onlayn rejimdə, test üsulu ilə ali məktəbin tələbə və magistrantları arasında keçirilir.
Respublikamızın bir çox tədris mərkəzlərində vergi metodiki kabineti yaradılıb. Yaradılmış vergi metodiki kabineti şagird və tələbələrin vergi mədəniyyətinin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayır.
Vergi təbliğatında digər əhəmiyyətli layihə “Vergi dostu”dur. Müəyyən edilmiş kriteriyalar üzrə könüllülük prinsipi əsasında ərazi vergi orqanlarının və vergi ödəyicilərinə xidmət mərkəzlərinin yerləşdiyi şəhər və rayon mərkəzlərindən kənarda olan kənd və qəsəbələrdə ümumtəhsil məktəblərinin müəllimləri arasından bir nəfər “vergi dostu” seçilməklə vergi mədəniyyətinin yüksəldilməsi sahəsində çalışır.
Vergi təbliğatının digər növü kimi reklam lövhələrini misal göstərə bilərik. Bu reklam lövhələri daim bizim gözümüzün önündədir və biz düşünmədən də təhtəlşüur səviyyəsində bizim vergi mədəniyyətimizə təsir edir.
Televiziyada və sosial şəbəkələrdə vergi ödənişi və əmək müqaviləsi bağlanması ilə bağlı reklam çarxlarında əvvəllər bəlkə də düşünmədiyimiz məsələlər qabardılaraq, vergi qanunvericiliyinə əməl etməyimizin nə dərəcədə əhəmiyyətli olduğunu görürük.
Nəticə
“Dövlət - vergi ödəyicisi” probleminə bütün inkişaf etmiş ölkələrdə xüsusi diqqət yetirilir. Bu problemin həlli ilə davamlı olaraq vergi orqanları, təhsil orqanları və media məşğul olur. Müasir cəmiyyətdə əsas problem isə vergi ödəyicilərinin vergini qanuni və qeyri-qanuni vasitələrdən istifadə etməklə azaltmaq istəkləridir.
Vergi sisteminin səmərəli idarə olunmasını təmin etmək məqsədilə hökumət əhalinin və xüsusilə gənc nəslin vergi mədəniyyətinə xüsusi diqqət yetirməlidir. Əhalinin vergi mədəniyyətinin səviyyəsi əhali ilə dövlət münasibətlərinin qarşılıqlı əlaqəsini,vergi siyasətinin xarakter və istiqamətini müəyyən edir.
Hal-hazırda Vergilər Nazirliyi tərəfindən vergi ödənişinin məcburidən könüllü ödəniş edilməsinə keçid istiqamətində davamlı siyasət yürüdülür ki, nəticədə ilbəil könüllü vergi ödənişi səviyyəsi artır.
Yazı Mətbuat Şurasının və Vergilər Nazirliyinin “Azərbaycanın vergi sistemi yeni iqtisadi inkişaf mərhələsində” mövzusunda fərdi yazı müsabiqəsinə təqdim olunmaq üçün verilir.
