SSRİ-dən təyyarəsi ilə İrana keçən, Türkiyənin əməliyyatı ilə qaçırılan azərbaycanlı pilot 

Məmməd Altunbay 1911-ci ildə Gəncə şəhərində Zərrabi məhəlləsində Qaçaq İbrahimin evində dünyaya göz açıb. Altunbayın dəqiq doğum tarixi və doğum günü məlum deyil. Atası Gəncənin Qaramusalı kəndindən olub, şəhərdə Dərvişoğlu Qaçaq İbrahim kimi tanınıb və Çar Rusiyasına qarşı mübarizə aparıb. Anasının adı Bəyim olub.

 

“Ölkə.Az” Məhəmməd Altunbayın keçdiyi həyat yolunu tarixi materiallara istinadən oxuculaırna təqdim edir.

 

Məmməd gənclik illəri haqqında xatirələrində yazır: “1916-cı ildə atam 44 yaşında həyata gözlərini yumdu. O zaman anamın qucağında olan bir yaşında südəmən qardaşım, üç yaşımda mən və altı yaşında məndən böyük qardaşım yetim qaldıq. Orta məktəbdə oxuduğum zaman 13 yaşımda ikən özümdən üç yaş böyük qardaşımla bərabər çalışmaq məcburiyyətində idik. Gündüz fabrikdə işləyir, gecə məktəbdə oxuyurduq.

 

...Min iztirab və sıxıntı içərisində ilk və orta məktəbi Gəncədə bitirdikdən sonra 1926-cı ildə qardaşımla bərabər Bakıya getdik. Orada da yenə gündüz işlədik, gecələr liseydə oxuduq. Eyni zamanda Bakıda türk dilində çıxan “Kommunist” və “Yeni yol” qəzetlərinin aktiv müxbirləri arasında idik. Liseyi bitirən ərəfədə Bakıda təyyarə məktəbi açıldı. Mən də bu fürsəti qaçırmayaraq imtahandan və həkimlərin müayinəsindən keçdikdən sonra təyyarə məktəbinə qəbul oldum”.

 

Məmməd Altunbay daha sonra Odessa Ali Hərbi Hava Məktəbinə daxil olur və 1933-cü ildə həmin ali məktəbi bitirir. Altunbay SSRİ-nin bir sıra bölgələrində pilot kimi fəaliyyət göstərir, üç dəfə fəxri fərmanla təltif olunur. 

 

1935-ci ildən etibarən Azərbaycanda repressiya dalğasının və bolşevik zülmünün güclənməsi fonunda Məmməd Altunbay ölkədən çıxmaq barədə qərar qəbul edir və bu məqsədlə eyni düşüncədə olan hərbiçilərlə tanış olur. 

 

Altunbayın xatirələrində qeyd edir ki, o dövrdə SSRİ-yə qarşı çıxan bir çox tanış və dostu hökumət tərəfindən güllələnir. Yerdə qalan 22 şəxslə bərabər imperiyanı tərk etmək barədə yekun qərar verirlər. 

 

Məmməd Altunbay pilot olduğundan digər iki dostu Həsən və Cəlalla birlikdə 1939-cu ildə SSRİ-yə məxsus hərbi təyyarəni Türkiyəyə qaçırmağa qərar verir. İmperiya sərhədini keçən pilotları sərhədçilər atəşə tuturlar. Məcburi şəkildə İrana eniş etməli olular. İran tərəfi onların istəklərinə baxmayaraq Türkiyəyə təhvil vermirlər. Onlar 9 ay Təbriz həbsxanasında saxlanılırlar.

Hadisədən sonra SSRİ-nin Tehrandakı səfirliyi vasitəsi ilə imperiya adından İran şahına bir neçə dəfə rəsmi nota göndərilib. Göndərilən nota mətnində sovet ordusuna məxsus təyyarənin və fərrari pilotların ən qısa zamanda qarşı tərəfə təhvil verilməsi tələb olunub. SSRİ-nin İrana təzyiq göstərməsindən xəbər tutan pilotlar Buxara katibi və Türkiyə Respublikasının Tehranda yerləşən səfirliyinin əməkdaşlarının vasitəsi ilə həbsxanadan qaçıb, Türkiyə səfirliyinə sığınmaq qərarına gəlirlər. Pilotların həbsxanadan qaçmasına səfirliyin Osman Koçaoğlu adlı əməkdaşının da xüsusi xidməti olub. 

 

Məmməd Altunbaya Türkiyədə verilmiş mühacir sənədində belə yazılıb:

 

• Soyadı: Altunbay

• Gəldiyi yer: Rusiya

• Dini: İslam

• Yaşayacağı yer: Elazığ

• İrqi: Türk

• Ana dili: Türkcə

• Gəldiyi tarix: 20.10.1941

• Doğum yeri: Azərbaycan, Gəncə

• Mədəni vəziyyəti: İfadəsinə görə evli

• Sənəti: Təyyarəçilik müəllimi

 

Məmməd Altunbayın xatirələrinə əsasən, qaçış planı ağır şərtlər altında həyata keçirilib və qaçış zamanı pilotlardan biri kommunist təşkikatlarının üzvləri tərəfindən küçədə güllələnərək öldürülüb. Hadisə gecəsi Türkiyə səfirliyinin köməkliyi ilə Məhəmməd Altunbay və digər bir pilot Tehran şəhərindən qaçmağa nail olurlar. Şəxslər qaçan zaman kommunist dəstələri tərəfindən yaxalanma ehtimalını nəzərə alaraq üzərlərində olan Sovet vətəndaşlığına aid bütün sənədləri yandırırlar. 

 

Altunbay  qeyd edib ki, sənədlərin yandırılması, onların həyatını  xilas edir. Belə ki, qaçış gecəsi pilotlar bir dəstə kommunist tərəfindən sənədlərin yoxlanılması və ayaq üstü sorğu-sual üçün saxlanılıb.

 

Pilotlar səfirlik tərəfindən verilmiş pasportların itirilməsini göstərən sənədləri kommunistlərə təqdim etdikdən sonra oradan uzaqlaşmağa nail olublar. Altunbay kommunistlərin onlara inandığını və onları sənədləri itmiş Türkiyə vətəndaşları zənn etdiklərini bildirib. 

 

Qaçaq pilotlar səkkiz həftə ərzində gecəli-gündüzlü bir çox təhlükələrdən, ağır mübarizələrdən keçməklə Bağdad şəhərinə çatıb. Bağdad şəhərinə olan məsafəni ölkədə qaçaq olduqlarından piyada və gizlənərək getmək məcburiyyətində olublar. 

 

Bağdadda Türkiyə səfirliyinin attaşesi Sahib İlkin tərəfindən qarşılanan pilotlar Türkiyəyə yola salınmaq üçün Bağdadın Kiçik Teleqraf qatar dayanacağına göndərilib. Dayanacaqda Məmməd Altunbay və digər pilot gözlənilməz şəkildə ingilis zabitlərinin diqqətini cəlb edir və ingilislər onları beşinci alman polkuna mənsub casuslar olması şübhəsi ilə həbs ediblər.

 

Bağdadda yerləşən ingilis birlikləri geyimlərindən və danışıqlarından yerli camaatdan fərqlənən bu iki şəxsi əvvəlcə Bağdad şəhərində yerləşən lokal həbsxanada, daha sonra isə ingilis qarnizonunun həbsxanasına göndərilib. Pilotlar barəsində aparılan istitaq yekunlaşdıqdan sonra Bağdad ingilis qarnizonunun komandirinin göstərişi ilə hər iki pilot casusluq ittihamı ilə ölümə məhkum edilib.

 

Türkiyə səfirliyinin attaşesi Sahib İlkin pilotlar barəsində ölüm hökmünün çıxarılmasından xəbər tutandan sonra, diplomatik kanallar vasitəsi ilə məsələyə müdaxilə etməyə çalışıb və aparılan uzun danışıqlardan sonra hər iki pilotun cəzasının ləğv edilməsinə və Türkiyəyə göndərilməsinə nail olub. Pilotlar 1941-ci idə İstanbula göndərilib.

 

Mühacir kağızında Altunbayın Türkiyəyə tək gəldiyi qeyd edilib. 

 

Sənəd 1943-cü ilin 25 may tarixinədək doğum kağızı əvəzinə istifadə etmək üçün verilib. Mühacir kağızı Altunbaya 1942-ci ilin 25 mayında verilib. Sənədin üzərindəki möhürlərdən anlaşılır ki, Altunbaya mühacir olduğuna görə müxtəlif yardımlar edilib. 

 

Türkiyəyə gələn Altunbay pilot kimi fəaliyyətinə davam etməyə qərar verir. 1943-cü ildə bu məqsədlə Baş qərargahın sədrinə müraciət edir. Əskişəhər təyyarəçilik məktəbinə göndərilir. İmtahanlardan uğurla keçərək pilotluq sənədi alır. 1945-1960-cı illərdə Türk Hava Yollarında təyyarəçi  kimi çalışır.

 

Məmməd Altunbayın başına gələn hadisələr əsasında film də çəkilir. 1967-ci ildə Türkiyədə  çəkilən “501 saylı hücrə” filmində mühacirətdə olan azərbaycanlıların vətən sevgisindən və mübarizə ideyalarından bəhs edir.

 

Məmməd Altunbay Türkiyədə olduğu dövrdə ədəbi və kino mühiti ilə daha yaxından məşğul olmaq imkanı qazanıb. Altunbay ilk iş kimi xatirələrini çap etməyə qərar verib. 1953-54-cü illərdə  İstanbulda “Hürriyət” və “Yeni səhər” qəzetlərində xatirələrini “Türk təyyarəçisi Məmməd Altunbay Rusiyadan necə qaçdı?” və “Cəhənnəmdə gördüklərim” başlıqları ilə 8-9 ay ərzində yayımlayır.

 

Altunbay 1960-63-cü illərdə  ABŞ-ın Mərkəzi Avropada yerləşən “Azadlıq” radiostansiyasının Azərbaycan şöbəsi ilə əməkdaşlıq edir. 1963-cü ildə isə Türkiyəyə qayıdır.

 

Altunbay kommunizmi anlatmaq üçün 33 şəhərdə 180-dən artıq konfransda çıxış edib. Türk dünyasının mədəniyyətini Türkiyədə tanıtmaq üçün bu ölkələrdə çəkilən filmləri Türkiyədə yayımlayır. “İbn Sina” (özbək), “Dədə Qorqud”, “Nəsimi” (Azərbaycan), “Yaşamaq eşqilə dolu bir qadının həyatı”, “Könüllər şahı” (Uyğur) filmlərini, kommunizm əleyhinə çəkilmiş “Macarıstan alovlar içində” filmlərini tamaşaçılara təqdim edir.

 

AltunbayTürkiyədə yaşadığı müddətdə yenidən ailə həyatı qurur. Ankaralı Tiftikçizadələrin ailəsindən Məlahət xanımla evlənir. Altunbay Azərbaycan Kültür Dərnəyinin qurulmasında yaxından iştirak edib və “ Türk izi”,  “Mühacir” jurnalları ilə əməkdaşlıq edir.

 

Məmməd Altunbay 27 dekabr 1987-ci ildə İstanbulda vəfat edib.

 

Mürtəza

Ölkə.Az