Nobel mükafatından imtina edənlər

Son günlər mətbuatda bu ilin Nobel mükafatçıları barədə müxtəlif xəbərlər yayımlanır

Elə Ölkə.Az saytı da müntəzəm olaraq dünyanın ən prestijli mükafatına layiq görülən insanlar haqda məlumat verir. Dünən axşam saatlarında yenə də Nobel mükafatçıları haqda məlumat oxuyanda internetdə kiçik bir axtarış etmək qərarına gəldim. Araşdırmalar nəticəsində məlum oldu ki, sən demə dünyanın ən prestijli mükafatından imtina edən şəxslər də olub.

Təəccüblü olsa da, Nobel mükafatından ilk dəfə Rusiyalı yazıçı Lev Tolstoy imtina edib. Lev Tolstoydan sonra keçən 110 ildə 10-a yaxın adam bu nüfuzlu mükafatdan imtina edib.

Lev Tolsoy

1906-cı ildə Rusiya Elmlər Akademiyası Lev Nikolayeviç Tolstoyun Nobel mükafatına namizədliyini irəli sürməyə qərar verib. Bundan xəbər tutan Tolstoy dərhal xaricdəki dostlarıyla əlaqəyə girib. Qəribə olsa da, yazıçı dostlarından Nobel almamaq üçün kömək istəyirdi. Tolstoy dostlarına məktub yazıb namizədliyinin geri götürülməsi üçün ona kömək etmələrini rica edirdi.

Tolstoy fin dostu yazıçı və tərcüməçi Arvid Jernefeltə yazıb ondan kömək istəyirdi. O, məktubunda “Hərb və Sülhün” müəllifi kimi Nobelin başqasına qismət olması üçün ona yardım etməsini rica edirdi. Gözlənildiyi kimi, dostu bundan təəccüblənmişdi. Nəzərə alanda ki, o dövr Nobel mükafatının həcmi 150 milyon isveç kronu idi, belə mükafatdan imtina etmək üçün dəli olmaq lazım idi. Tolstoy sonralar Jernefeltə yazdığı məktublarında onu “böyük məbləğin öhdəsindən gəlmək kimi ağır əzabdan qurtardığı üçün” minnətdarlığını bildirmişdi.

Ümumiyyətlə, o zamanlar Lev Nikolayeviç ən yaşlı nobelçi ola bilərdi. Çünki mükafat veriləndə onun 78 yaşı vardı. Ancaq Tolstoy mükafatı almadığı üçün ən yaşlı nobelçi amerikalı iqtisadçı Leonid Hurviç hesab olunur. O düz 90 yaşında Nobelə layiq görülüb.
Ancaq Tolstoy bu cür addım atmış yeganə adam deyil. Sonradan Jan Pol Sartr, Boris Pasternak və başqa tanınmış simalar da Nobel mükafatından imtina edib. Tolstoy öz davranışı ilə bir nümunə yaratdı. Yeni yaranmasına baxmayaraq (o zaman nobel mükafatı cəmi beş iş il idi ki yaranmışdı) prestiji olan bu mükafatdan heç kim imtina etməzdi. Rus yazıçısının qeyri-adi addımından sonra isə xüsusi termin olan: “Nobel imtinaçısı” yarandı. O vaxtdan keçən 110 il ərzində belə “Nobel üsyankarlarının” sayı 10-u keçməyib.

Tolstoy imtina etdiyi üçün 1906-cı ildə Nobel mükafatını italyan şair Cüzeppe Qarduççi Carducci aldı. Tolstoy buna hədsiz sevinmişdi, bununla belə dünyada Nobel mükafatından imtina etmiş ilk insan kimi də tarixə keçmişdi.

Jan Pol Sartr

Tolstoyun bu mükafatdan imtina etməsindən düz 58 il sonra, eyni hadisə yenidən təkrarlanıb. Bu dəfə “imtinaçı” fransız Jan Pol Sartr idi. Ancaq Tolstoydan fərqli olaraq Sartr öz imtinasını səs-küysüz deyil, böyük bir qalmaqal qopararaq gerçəkləşdirmişdi. Fransalı qələm ustası imtina üçün iki səbəb göstərmişdi: birincisi, fransız yazar bununla öz müstəqilliyini dünyaya car çəkir, ikincisi bu yolla o haqsızlıqda suçladığı Nobel komitəsinə etirazını bildirirdi. Sartre bu haqda yazırdı:

«… İndiki şəraitdə işinə görə mükafata layiq görülənlər Qərbin yazıçıları, ya da Şərqin « üsyançıları » dır. Ancaq Cənubi Amerikanın ən böyük şairi Neruda mükafata layiq görülməyib. Heç vaxt Aragonun namizədliyinə ciddi yanaşılmayıb. Həmçinin, Nobel mükafatının Şoloxova deyil, Pasternaka verilməsi, Nobel alan yeganə sovet əsərinin isə xaricdə çap olunub, öz ölkəsində qadağa edilməsi üzücü faktdır ».

Sartr deyirdi ki, Nobel onun azadlığını əlindən almağı hədəfləyib. Məlumdur ki, Pasternakın Nobelə layiq görülməsi 1958-ci ildən əvvəl baş vermişdi. Doğurdan da yazar mükafatdan imtina etmişdi. Ancaq öz istəyi ilə deyil, «yuxarıların » təzyiqi ilə bu mükafatdan imtina edib. Kremli buna məcbur edən səbəb hələ də məlum deyil. Ya səbəb « Doktor Jivaqo » romanının özündə idi, ya da romanın xaricdə çap olunması Kremlin qısqanclığına səbəb olmuşdu. Ancaq necə oldusa Nobel mükafatı Pasternaka düşərli olmadı, mükafata layiq görüldükdən iki il sonra yazıçı xəstələnib dünyasını dəyişir, onun Nobel mükafatını isə 1989-cu ildə oğlu ala bilir. Şoloxova gəldikdə isə o öz nobelini 1965-ci ildə ala bilib.

Sülh uğrunda “Nobel İmtinaçılar” arasında yazıçı olmayanlar da var. Məsələn, şimali Vyetnamdan olan siyasətçi Le Duc Thodur. Onun bəxt ulduzu ABŞ dövlət katibi Henri Kissincerlə birgə parlamışdı, 1973-cü ildə hər iki siyasətçi “Vyetnam münaqişəsinin birlikdə həlli işinə” görə Nobelə layiq görülüblər. Bir neçə il ağır danışıqlar aparılmış və uğurlu nəticə əldə edilmişdi. Bu nəticəyə görə, amerikalılarla vyetnamlılar Parisdə atəşkəs sazişi imzalamışdılar. Ancaq bütün bunlar sadəcə kağız üzərində qalırdı. Gerçəkdə müharibə hələ də davam edirdi. Buna görə də Şimali Vyetnamlı siyasətçi mükafatdan imtina etmişdi. O, sülhü tam bərpa edə bilmədiyi üçün özünü bu mükafata layiq görmürdü.

Nobelə layiq görülüb ala bilməyənlər içində elm adamları da var. Onların bu mükafatı almasına isə mane olan siyasətçilər idi. Belə ki, 1939-cu ildə Nobelə namizəd görülmüş mikrobioloq Gerhard Domagk Nobeldən imtina etməli olur. Onun bu addımın səbəbkarı isə Adlof Hitler idi.

Bu yolla Hitler Nobel komitəsindən bir növ intiqam alırdı. Belə ki, 1936-cı ildə sülhpərvər və nasizmin düşməni Karl fon Ossietzskinin Nobelə layiq görülməsi Hitleri bərk əsəbləşdirmişdi. Buna görə də 1937-ci ildə Hitler almanların Nobel almasını qadağan edən fərman imzalamışdı.

Hitler özü də 1939-cu ildə tam Nobel almaq şansına sahib imiş. Onun mükafata namizədliyini İsveç Akademiyasının bəzi üzvləri „sülhə“ xidmətindən dolayı irəli sürmüşdülər.

Hikmət
Ölkə.Az