Kremldən qardaşlıq məzarına uzanan yol

20-ci əsrin ən böyük tarixi şəxsiyyətlərindən biri də şübhəsiz ki, Lenindir. Lenin barədə çox yazılıb, filmlər çəkilib. Onun həyatı sirr və müəmmalarla doludur. Təbii ki, Rusiya kimi böyük imperiyada inqilab edən şəxsin, liderin mühafizəçisi də olub.

Ölkə.Az bu gün oxuculara Leninin mühafizəçisi olmuş Voldemar Andersonun həyat hekayəsini təqdim edir.

Rəssam olan Voldemar Anderson Latış atıcılarının tərkibində xidmət edib və 1937-ci ildə inqilab əleyhinə terror fəaliyyəti ilə məşğul olduğu üçün güllələnib.

Voldemar

1915-ci ildə Çar ordusuna ucaboylu, arıq, iri sifət cizgiləri olan 24 yaşlı gənc dəvət edildi. Bu, Latviyalı Voldemar Anderson idi. O, rəssam olmağı arzulayırdı. Arzusuna çatmaq üçün Riqa dövlət rəssamlıq məktəbinə daxil oldu. Amma birinci dünya müharibəsi başladığı üçün təhsilini yarımçıq qoymaq məcburiyyətində qaldı. Voldemar elə bilirdi ki, artıq yaradıcılıq dəftərini qatlayıb bir kənara qoymaq lazımdır. Amma bununla belə, o, rəssam olmağı bacardı. Elə bu istedadı da onun məhvinə səbəb oldu.

Leninin şəxsi mühafizəçisi

Andersonun kimliyi barədə çox az məlumat var. Hətta onun nə vaxt anadan olduğu barədə də dəqiq məlumat yoxdur. Bəzi tarixçilərin fikrinə görə Voldemar 1891-ci ildə, bəzilərinin fikrinə görə isə 1893-cü ildə anadan olub. O, adi ailədən çıxıb. Atası Pyotr xarrat idi. Anası Mariyanın əmək fəaliyyəti barədə heç bir məlumat yoxdur. Mariya Latviyada Voldemarın bacısı Leontina Kaley ilə birlikdə yaşayıb. Leontina tikiş müəlliməsi kimi fəaliyyət göstərirdi. Valideyn evini tərk etdikdən sonra Voldemar valideyn və qohumları ilə məktublaşırdı. Məktublaşmalara əsasən məlum olub ki, 1920-ci ildə Andersonun atası artıq rəhmətə gedibmiş.

Bu müddətdə Voldemar Moskvada yaşayırdı. O, iki il ərzində bolşevikləri dəstəkləyən Latış atıcılar dəstəsində fəaliyyət göstərmişdi. Oktyabr inqilabı zamanı Latış atıcıları inqilab əleyhinə çıxış edən hissələrin Şimal cəbhəsindən Petroqrada girişinin qarşısını almışdılar. Noyabr ayının sonlarında isə polk Smolnını qorumaq üçün Petroqrada göndərildi. Bu dövrdə isə RSFRİ-nin xalq komissarları şurası və sədri Vladimir Lenin Smolnıda idi. Burada olduqları müddət ərzində latışlar etibar qazandılar və onlara vacib bir iş tapşırıldı. 1918-ci ilin 10-11 mart tarixləri arasında Lenin qatarla Petroqraddan Moskvaya getməli idi. Atıcılar korpusu bu qatarı qorumalı idi. Moskvada isə, atıcıları, eyni zamanda Voldemarı Kremli qorumaqla vəzifələndirdilər.

Atıcılar arasında Anderson özü kimi incəsənətə marağı olan insanlarla tanış oldu. Smolnıda olduqları dövrdə Voldemar, Qustav Klutsis və Karlis Veydemanis adlı iki nəfər rəssam Nikolay Rerixin rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərən imperator rəssamlıq cəmiyyətinin rəsm məktəbini ziyarət etdilər.

1918-ci ildə Kremldə mənzil ilə təmin olunan rəssamlar Andersonun rəhbərliyi altında emalatxana təşkil etdilər. Emalatxana Böyük Kreml Sarayındakı keçmiş qış bağının ərazisində yerləşən bir məkanda fəaliyyətə başladı. 1922-ci ildə xidməti başa vuran Anderson yaradıcılıqla daha fəal surətdə məşğul olmağa başladı. Bu məqsədlə o, Ali rəssamlıq məktəbinə, Konstantin Korovinin sinfinə daxil oldu.

1925-ci ildə Anderson inqilab Rusiyasının rəssamlar assosasiyasına daxil oldu. Bu dövrdən başlayaraq o, səyahətə çıxmağa başladı.

Assosasiyaya daxil olan rəssamları yaradıcılıq ezamiyyətlərinə göndərirdilər. Bu ezamiyyətlər bəzən sovxoz və kolxozlara təşkil edilirdi.
Kolxoz və sovxoza ezam olunan rəssamlar sərgi üçün material hazırlayır, divar qəzetləri tərtib etməyə kömək edir, rəssamlıq dərnəkləri qurur və səyahət başa çatdıqda isə çəkdikləri eskizlərdən ibarət kiçik sərgi təşkil edirdilər.

Bu dövrdə foto sənəti ilə yaxından maraqlanan Anderson çoxlu foto çəkməyə başladı. Onun lentə aldığı fotolarda SSRİ-nin müxtəlif bölgələrində yaşayan insanların gündəlik həyatı təsvir edilib. Amma fotoların tarixi barədə məlumat təəssüf ki, qalmayıb.

Anderson nüfuzlu rəssam idi. Onun əsərləri müntəzəm olaraq sərgilənirdi. O, Moskvada Vera Lapşina ilə ailə həyatı qurdu. Vera məşhur rəssam Nikolay Terpsixorovun bacısı idi. Nikolay və Aldemar həm də qonşu idilər.

Təhlükəli "Prometey"

Voldemar latışların "Prometey" adlı maarifçilik cəmiyyətinin fəaliyyətində iştirak edib. Bu cəmiyyət 1929-cu ildə təsis edilib. Cəmiyyətin əsasnaməsinə görə, təşkilat İttifaq ərazisində yaşayan latışlar arasında elmi və bədii ədəbiyyat yayaraq mədəni-maarifləndirmə fəaliyyəti ilə məşğul olurdu. Cəmiyyətin tərkibində tipoqrafiya və kitab mağazası fəaliyyətə başladı. Bundan başqa, Moskva və Leninqradda dəftərxana malları istehsal edən bir neçə fabrik də təsis edildi.

1930-cu illərin ortalarında təşkilatın həddən artıq sərbəst fəaliyyət göstərməyi mərkəzin diqqətinə səbəb oldu. 1936-ci ilin noyabr ayında cəmiyyətin ləğv edilməsi ilə bağlı məsələ qaldırıldı. "Prometey"in təsərrüfatla məşğul olaraq gəlir əldə etməsi, bu gəlirin dövlət büdcəsinə daxil edilməməsi hakimiyyətin xoşuna gəlmədi.

Sovet nəzarət idarəsinin sədr müavini Zaxar Belenkiy 1937-ci ilin 19 aprel tarixində Sovet xalq komissarlarına yazırdı: ""Prometey"in təsərrüfat təşkilatı olduğunu, tərkibində olan istehsal və ticarət müəssisələrindən əldə etdiyi gəlir hesabına yaşayan bir cəmiyyət olduğunu sizə məlumat verməyi vacib sayıram. Cəmiyyətin balansında 5 fabrik, bir tipoqrafiya, iki emalatxana fəaliyyət göstərir. Bu müəssisələrdə 1049 nəfər işçi çalışır. Cəmiyyətin idarəetmə, nəşriyyat və satış aparatında 154 nəfər işləyir. 1936-cı ildə cəmiyyətin gəliri 4.4 milyon rubl olub. Bu vəsait faktiki olaraq dövlət gəliri sayılır və büdcəyə transfer olunmalıdır. Bununla belə, bütün bu pullar cəmiyyətin balansında qalır və onun fəaliyyətinə xərclənir. Adı maarifləndirmə cəmiyyəti olan "Prometey"in əslində təsərrüfat və ticarətlə məşğul olduğu üçün ləğv edilməsi daha məqsədə uyğundur. Latış dilində nəşr edilən ədəbiyyatın SSRİ xarici ədəbiyyat Nəşriyyatına təhvil verilməsi daha düzgün sayılır".

Amma Sovet hökuməti "Prometey" cəmiyyətinin əmlak və aktivlərinin dövlət mülkiyyətinə cəlb edilməsi ilə kifayətlənmədi. 1937-ci il 16 iyul tarixində xalq komissarlarının qərarına əsasən cəmiyyət ləğv edildi. Eyni ilin 8-9 dekabr tarixlərində cəmiyyətlə əlaqəsi olan iki latış rəssam- Paul İrbit və Voldemar Anderson həbs edildi.

Bu həbs dalğası sonra da davam etdi. Adi qayda olaraq, həbs olunan bütün şübhəli şəxslər "Prometey" cəmiyyətinin tərkibində fəaliyyət göstərən inqilab əleyhinə terror təşkilatına üzvlük maddəsi ilə ittiham edilirdi.

Anderson casusluqda ittiham edildi. Cəmiyyətin digər üzvləri və Voldemar Taqansk həbsxanasında saxlanılırdı. "Prometey" üzvlərinin cinayət işi barədə olan sənədləri əldə etmək çətindir. Eyni zamanda, bu sənədlərin bəzisi məxfi qrifi altında saxlanılır. Andersonun həbsinə dair ərizə və 18 oktyabr 1937-ci ildə keçirilən dindirilmə stenoqramı da məxfi olduğu üçün əldə etmək mümkün deyil.

"Mən son dövrə qədər Moskva şəhərində fəaliyyət göstərən antisovet milli üsyançı latış təşkilatının üzvü olduğum üçün özümü günahkar sayıram. Mən latış milli üsyançı təşkilatın üzvü olaraq bədii sənət sahəsində milli işlər həyata keçirmişəm. Öz işlərimdə millətçi latışları təsvir edərək Oktyabr inqilabının xidmətlərini onların ayağına yazmışam. Keçmiş latış atıcılarının rəhbəri Ştraus üsyançı silahlı qruplaşmanın üzvü olub. Bu qruplaşmanın rəhbəri Tyüzis idi"- bu, Voldemarın dindirilmə protokolundan bir hissədir.

Anderson protokolda başqa adlar çəkmir. O, soyadları xatırlamadığını, qrup üzvlərini ancaq üzdən tanıdığını bildirib. Bu məsələdə bir qəribə detal da üzə çıxıb. Rəssamın evinin axtarışı zamanı silah aşkar edilməyib. Dindirilmə protokolunda Voldemar qeyd edib ki, şəxsi silahı olmayıb və Mandelştam bağında yerləşən tirdəki silahdan atış üçün istifadə edib. Dindirilmənin sonunda Anderson bildirir ki, Sovet İttifaqına faşist dövlətlərdən birinin hücumu baş verərsə, antisovet millətçi üsyankar latış təşkilatının əsas məqsədi SSRİ əleyhinə üsyana qalxmaq idi.

SSRİ prokurorluğu və xalq komissarlarından təşkil edilən komissiya Anderson və cəmiyyətin digər üzvlərinə güllələnmə hökmü verdi. Hökm 3 fevral tarixində icra edildi. Bu tarixdə Voldemar və 257 nəfər müttəhim Butov poliqonunda güllələndi. Öldürülənlərdən 229 nəfər latış idi. Latışların "Skatuve" teatrının bütün truppası öldürüldü.

Anderson və onun rəssam dostları qardaşlıq məzarında dəfn edilib.

Voldemarın ölümündən sonra onun arvadı Vera qızı Ellanın tərbiyəsi ilə məşğul oldu. Terpsixorovlar ailəsi Veraya həm maddi, həm də mənəvi dəstək oldu. Andersonun sələfləri onun yolunu davam etdirdilər. Ella arxitektor, nəvəsi Tatyana isə rəssam oldu.

1957-ci il 30 aprel tarixində Voldemar Anderson bəraət aldı. 1986-cı ildə Riqada onun xatirə sərgisi keçirildi...

Hikmət
Ölkə.Az