Şura hökumətinin vəzifə verdiyi nökərlər

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra müxtəlif bölgələrdə bəy və xanların nökər və muzdurlarına vəzifələr verilib, şura sədri seçilib. O dövrə aid kitablarda belə faktlara kifayət qədər rast gəlmək mümkündür.

Yazıçı Fərman Kərimzadənin "Qarlı Aşırım" kitabının motivləri əsasında çəkilmiş "Axırıncı aşırım" filmində də bu mövzuya toxunulub. Kolxoz təklifinə Kərbəlayi belə cavab verir:

- Sənin sədrin mənim muzdurum idi, mal-qaramı otarardı. Elə sənin özün, dəyirmanda dənimi üyüdərdin. Nə tez qudurdun belə? Atan qapımın nökəri olub, sən də süfrəmin artığıynan böyümüsən. Mən kolxozsuz da keçinərəm.

Bu mövzuda kifayət qədər faktlar var. Ölkə.Az Ağdamda yaşanmış bir faktı oxuculara təqdim edir. Əvvəlcə Sovet hakimiyyətinin qurulmasına qısa bir nəzər salaq:

Azərbaycanda Sovet işğalı

1920-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdi. 1920-ci il aprelin 28-də əsasən qeyri-millətlərdən ibarət olan Bakı bolşeviklərinin üsyanı və Azərbaycan Demokratik Respublikasının bolşevik Rusiyası tərəfindən işğalından sonra Azərbaycan SSR yarandı.

Formal şəkildə müstəqil olan Azərbaycan SSR Moskvanın tam nəzarəti altında idi. Az müddət ərzində Azərbaycan Kommunist Partiyasından (AKP) savayı, bütün partiyalar qadağan edildi. Bu partiyaların liderləri və sıravi üzvlərinə, eləcə də Azərbaycan Demokratik Respublikası rəhbərlərinə qarşı terror başlandı.

Azərbaycanda hakimiyyət Azərbaycan SSR İnqilab Komitəsinə və Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinə keçdi. Müvəqqəti İnqilab Komitəsi və Xalq Komissarları Sovetinin tərkibinə ancaq azərbaycanlılar daxil idilər. Xalq Komissarları Sovetinə N.Nərimanov başçılıq edirdi. Real hakimiyyət daha çox hələ 1920-ci ilin fevralında yaradılmış Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının - AK(b)P-nin əlində idi.

Artıq Azərbaycanın siyasi müstəqilliyi də tamamilə formal xarakter daşıyırdı. Xalqda hakimiyyətin ona məxsus olması illüziyasını yaratmaq üçün nümayəndəli hakimiyyət orqanları sisteminin təşkilinə başlanıldı.

Muzdur və nökərlərin vəzifələrə gətirilməsi

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini devirən Rusiya Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduğunu elan etsə də, ilk əvvəl - 1920-ci ilin sentyabrında yoxsul komitələri yaradılmağa başlandı. Bu ölkədə sovetlərin yaranması üçün əlverişli şəraitin olmadığını göstərirdi. Sovetlərin “yuxarıdan” tətbiqi və qeyri-demokratik tədbirlərin (seçki hüququnun məhdudlaşdırılması və s.) həyata keçirilməsi nəticəsində 1921-ci ilin baharında yerlərdə fəhlə və kəndli deputatları sovetləri “seçilməyə” başladı. Respublikada 30 min deputatı olan 1400 yerli kənd soveti təşkil edildi. Şəhər sovetlərinə hər 1000 nəfərdən bir, kənd sovetlərinə isə hər 5000 nəfərdən bir deputat seçilirdi. Elə bu qayda ilə seçilən I Ümumazərbaycan Sovetlər qurultayı 1921-ci ilin mayında işə başladı. Deputatların əsasən yoxsul və təbii ki, hazırlıqsız, səbatsız fəhlə və kəndlilərdən, kommunistlərdən seçilməsi parlamentin yuxarıdan idarə edilməsini asanlaşdırırdı.

Fəhlə sinfinin maraqlarını qabardıb əldə bayraq edərək bir qrup bolşevik liderin iradəsi ilə kobud, zorakı metodlarla həyata keçirilən siyasi, iqtisadi islahatların və mədəni inqilabın hüquqi bazasını yaradan bir çox radikal qanunlar qəbul edildi. Azərbaycan milli ordusu ləğv edildi(generallar və zabitlər güllələndi), şəxsi torpaqlar müsadirə edilərək kəndlilərə paylandı. Sənaye milliləşdirildi. İstehsal üzərində fəhlə nəzarəti haqqında, silklərin və vətəndaş rütbələrinin ləğvi haqqında dekret verildi. İnzibati dəyişikliklər və məhkəmə islahatı keçirildi. Bəy və zadəgan nəslinə qarşı terror başlandı. Əslində reallığı götürsək, o dövrdə oxumuş adamlar əsasən bəy nəslindən çıxırdı. Kommunizm terroru xalqın kütləvi savadsızlaşmasını, oxumuş ziyalı təbəqəsinin, Avropa təhsilli insanların məhvini istəyirdi.

Ağdamlı Gəray bəyin muzduru

Bu dövrdə Ağdamda da maraqlı bir hadisə yaşanıb. Deyilənlərə görə, Ağdamda Gəray bəy adlı bir zadəgan yaşayırmış. Onun pambıq tarlaları, qoyun sürüləri və saysız mal-qarası olub. Sovet hakimiyyəti qurulanda Gəray bəy qətlə yetirilir.

Yuxarıda da qeyd etmişdim ki, Sovetlər Azərbaycanda hakimiyyətə gələndə bəy-xan nəsli üzərində muzdur və nökərləri şura sədri seçir, katib təyin edir və müvəkkil işinə qoyurdular.

Ağdamda da Gəray bəyə 30 il muzdurluq etmiş Kərəm adlı bir nəfəri Şura sədri seçirlər. Kərəm xalq tərəfindən qəbul edilmir və sözü heç kimə keçmir. Ömrü boyu bəy qapısında nökərlik edən, su daşıyıb qoyun altı təmizləyən birinin rəhbərliyini camaat qəbul etmir. Bu səbəbdən özünü ora-bura vuran Kərəm heç bir işin öhdəsindən gələ bilmir.

Var-dövləti, torpaqları, sürüləri əllərindən alınan keçmiş bəylər bir gün oturub çay içirmişlər. Bu zaman Kərəm onların yanına gəlir. Bəylər Kərəmi dolamaq üçün sual verirlər:

- Ay Kərəm, bütün günü niyə ora-bura qaçırsan?

Dolandığından xəbəri olmayan Kərəm cavab verir:

- Sizin dərdinizi çəkirəm, kəndin dərdini çəkirəm, işdən başım açılmır.

Bəylərdən biri başını aşağı salıb deyir:

- Kül başına Gəray bəy, sənin kəndinin və sənin dərdini gör kim çəkir?!

Hikmət
Ölkə.Az