Azərbaycanda mövcud olmuş gerblərin tarixi

Gerb polşa dilində herb, alman dilində erbe sözündən götürülüb və mənası miras, irs deməkdir. Gerb-emblem vərəsəliklə ötürülür və üzərində gerb sahibinin rəmzi olan əşyalar təsvir edilir.

Müasir günümüzdə qəbul edilən gerblər ilk dəfə orta əsrlərdə Qərbi Avropada, yəni İngiltərə və Fransada meydana çıxıb.

Türk xalqlarında isə qədim dövrlərdən hər bir Türk Boyunun öz tamğası, simvolu olub. Bunu həm o dövrdən miras qalan maddi-mədəni abidələr, artefaktlar, həm də bir çox yerlərdə qaya üstünə çəkilmiş tamğalar sübut edir.

Ölkə.Az ölkəmizin tarixində mövcud olmuş dövlət və quberniyaların gerbinin tarixini və rəmzlərini araşdırdı. Bu yazını oxucuların ixtiyarına buraxırıq.

Tariximizdə mövcud olan rəmzlər və gerblər

Tarixi mənbələr, maddi mədəniyyət və incəsənət abidələri sübut edir ki, keçmişdə Azərbaycan ərazisində yerləşən dövlətlərin müxtəlif rəmzləri, həndəsi və nəbati ornamentlərdən, quş və heyvan təsvirlərindən ibarət nişan və emblemləri, ərəb hərfləri ilə yazılmış xəttatlıq nişanələri – “tuğra”ları olmuşdur. Məsələn, görkəmli dövlət xadimi, sərkərdə və istedadlı şair Şah İsmayıl Xətainin yaratdığı qüdrətli Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin 12 qırmızı zolaqlı baş geyimi rəsmi fərqlənmə nişanı kimi qəbul olunurdu. Bununla yanaşı, “Qırmızı taclı” “qızılbaş şahı”nın özünəməxsus gerbi də olub. “Simurq quşu ilə əjdahanın döyüşünü” təsvir edən “tuğra”sı dövlətin rəsmi rəmzi, bir növ emblemi mahiyyətini daşıyırdı. Hökmdarlara məxsus belə rəmzlər Azərbaycanda müstəqil və yarımmüstəqil kiçik dövlət qurumları sayılan xanlıqlar dövründə də geniş yayılmışdı. XIX əsrdə Azərbaycanda Rusiya imperiyasının hökmranlığı zamanı Bakı, Gəncə, Şamaxı, Quba, Dərbənd, İrəvan və digər Azərbaycan şəhərlərinin gerbləri təsdiq olunmuş və bunlar maddi mədəniyyət abidələrində, rəsmi sənədlərdə müəyyən iz qoymuşdular. Bakıda İçərişəhərin qala divarlarında, Şamaxı darvazası üzərində daş lövhədə həkk olunmuş buğa kəlləsi ilə qoşa şirlərin təsviri də Şirvanşahlar dövlətinin qüdrətinə işarə edən monumental emblemdir.

İndi isə Çar Rusiyasının işğalı dövründə yaradılmış quberniyaların gerbləri haqda məlumat verək:

Bakı quberniyası

Bakı xanlığı 1806-cı il oktyabrın 3-də rus qoşunları tərəfindən işğal edildikdən sonra Rusiyanın əyalətinə çevrildi. 10 aprel 1840-cı ildə təsdiq olunmuş inzibati islahat haqqında “Zaqafqaziya ölkəsinin idarəçiliyi üçün təsisat” adlı qanun əsasında yaradılan Kaspi vilayətinin tərkibinə qəza şəklində daxil edildi. Bakı qəzası 1846-cı ildə Kaspi vilayəti ləğv edildikdən sonra yaradılan Şamaxı quberniyasının tərkibinə daxil edildi.

Şamaxı zəlzələsi ilə əlaqədar olaraq çar II Aleksandrın 6 dekabr 1859-cu il tarixli fərmanı ilə quberniya mərkəzi Bakıya köçdü və adı dəyişilərək Bakı quberniyası adlandı. Həmin fərmanla Bakı şəhəri quberniya mərkəzi statusu almışdı. 1860-cı ildə Bakı quberniyasına Quba qəzası birləşdirildi. Yelizavetpol quberniyası yarandıqda isə Nuxa və Şuşa qəzaları Bakı quberniyasından ayrılaraq onun tərkibinə daxil edildi. Nəticədə Bakı quberniyasına Bakı, Quba, Şamaxı,Göyçay, Cavad və Lənkəran qəzaları daxil edildi. Bakı quberniyasının gerbi 5 iyul 1878-ci ildə təsdiq olunmuşdur.

Gerbin təsviri:
Qara qalxanvari lövhənin içində qızılı rəngli, eyni ölçülü üç alov dili təsvir edilmişdir. Qalxan imperator tacı ilə tamamlanmış, quberniya və şəhər gerblərində işlədilən mavi rəngli Andreyev lenti (Rusiya imperiyasının ilk ordeni olan və Müqəddəs Apostol Andrey Pervozvannı adına təsis edilən ordenin taxıldığı lentin nümunəsi) sarınmış qızılı palıd yarpaqları ilə əhatə olunmuşdur.

Kaspi Vilayətinin gerbi

Kaspi vilayəti Rusiya imperatoru I Nikolay tərəfindən 10 aprel 1840-cı ildə təsdiq olunmuş inzibati islahat haqqında “Zaqafqaziya ölkəsinin idarəçiliyi üçün təsisat” adlı qanun əsasında yaradıldı. Kaspi vilayətinin mərkəzi Şamaxı şəhəri idi. Bu vilayətin tərkibinə 7 qəza daxil olmuşdu: Şamaxı, Şuşa, Nuxa, Bakı, Lənkəran, Dərbənd və Quba qəzaları.

14 dekabr 1846-cı ildə Kaspi vilayəti ləğv edilmiş, əvəzində yeni quberniya idarəçilik forması tətbiq edilərək Şamaxı və Dərbənd quberniyaları yaradıldı. Kaspi vilayətinin gerbi 26 may 1843-cü ildə təsdiq olunmuşdur.

Gerbin təsviri:
Qızılı sahəsi olan qalxanvari lövhə 4 hissəyə bölünmüşdür. Yuxarıdakı sahənin 1-ci hissəsində pələng, ikinci hissəsində yerdən çıxıb alovlanan qaz təsvir olunmuşdur. Üçüncü hissədə mavi dalğalı zolaq Xəzər dənizini simvolizə edir. 4-cü hissədə zirvələri qarlı dağ silsiləsi təsvir olunmuşdur. Qalxanvari lövhənin yuxarısında Rusiya imperiyasının simvolu olan, başında tac, ikibaşlı qartal qanadlarını gərmiş şəkildə təsvir olunmuşdur.

İrəvan quberniyası

İrəvan xanlığının 1827-ci il oktyabrın 1-də çar Rusiyası tərəfindən işğalından və Türkmənçay müqaviləsinin (1828-ci il) imzalanmasından sonra çar I Nikolayın fərmanına (21 mart 1828-ci il) əsasən, İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazisində "Erməni vilayəti" yaradıldı. İrəvan və Naxçıvan xanlıqları isə əyalətlər adlandırıldı. Həmin dövrdə İrəvan əyalətinin əhalisinin 71,3%-i azərbaycanlı (49875 nəfər), 28,7%-i isə erməni (20073 nəfər) idi. Türkmənçay müqaviləsinin şərtlərinə əsasən, digər Azərbaycan torpaqları kimi, İrəvan əyalətinə də ermənilərin kütləvi şəkildə köçürülməsi həyata keçirildi. Bu proses nəticəsində İrəvan əyalətinin etnik tərkibi əsaslı şəkildə dəyişdirildi. 1840-cı il 10 aprel tarixli qanuna əsasən, "Erməni vilayəti" ləğv edilmiş, onun tərkibinə daxil olan İrəvan və Naxçıvan əyalətləri qəzaya çevrilərək, Gürcü-İmereti quberniyasının tərkibinə qatıldı. Çar I Nikolayın fərmanı ilə 1849 il iyunun 9-da keçmiş "Erməni vilayəti" və Aleksandropol (Gümrü) qəzası əsasında İrəvan quberniyası yaradıldı. Bəzi inzibati-ərazi dəyişikliklərindən sonra quberniya İrəvan, Aleksandropol, Eçmiədzin, Naxçıvan, Novo-Bayazid və Sürməli qəzalarına bölündü. 1870-ci ildə İrəvan quberniyasının tərkibində yeni Şərur-Dərələyəz qəzası, 1875-ci ildə isə Sürməli qəzası yaradıldı. İrəvan quberniyasının gerbi 5 iyul 1878-ci ildə təsdiq olundu.

Gerbin təsviri:

Mavi qalxanvari lövhənin üzərində başında qızılı rus xaçının təsviri olan gümüş qaya təsvir edilmişdir. Qalxanvari lövhə imperator tacı ilə tamamlanır və şəhər gerblərində işlədilən mavi rəngli Andreyev lenti (Rusiya imperiyasının ilk ordeni olan və Müqəddəs Apostol Andrey Pervozvannı adına təsis edilən ordenin taxıldığı lentin nümunəsi) sarınmış qızılı palıd yarpaqları ilə əhatə olunmuşdur.

Yelizavetpol (Gəncə) quberniyası

Yelizavetpol quberniyası Qafqaz və Zaqafqaziya diyarının idarəçiliyinin dəyişdirilməsi haqqında 1867-ci il çar fərmanına əsasən 1868-cı ildə Bakı və Tiflis quberniyalarının bir hissəsində yaradılır. Quberniyanın mərkəzi Yelizavetpol (Gəncə) şəhəri olub. Quberniyanın ərazisi keçmiş Gəncə, Qarabağ, Şəki xanlıqlarının və Samux və Şəmşədil mahallarının ərazilərini əhatə edirdi. Quberniyanın tərkibinə Yelizavetpol, Şuşa və Nuxa qəzaları və ləğv edilmiş Ordubad qəzasının bir hissəsi daxil edildi, yeni Qazax və Zəngəzur qəzaları yaradıldı. 1873-cü ildə Yelizavetpol quberniyası tərkibində Ərəş, Cəbrayıl və Cavanşir qəzaları təşkil olundu. Yelizavetpol quberniyasının gerbi 5 iyul 1878-ci ildə təsdiq olundu.

Gerbin təsviri:
Qara qalxanda qızıl sütun üzərində xəncər, xəncərin yanında iki gümüş Georgi xaçı təsvir olunmuşdur. Qalxan imperator tacı ilə tamamlanır və şəhər gerblərində işlədilən mavi rəngli Andreyev lenti (Rusiya imperiyasının ilk ordeni olan və Müqəddəs Apostol Andrey Pervozvannı adına təsis edilən ordenin taxıldığı lentin nümunəsi) sarınmış qızılı palıd yarpaqları ilə əhatə olunmuşdur.