40 döyüşçü ilə Çin sarayına hücum edən türk şahzadəsi
Türk millətlərinin tarixində Kürşad üsyanı qəhrəmanlıq, azadlıq, itaətə boyun əyməmək simvoluna çevrilib. Kim idi Kürşad? Və ya kim idi 40 nəfər igidlə Çin sarayına hücum edən şahzadə? Onun əsl adı nə idi? Bu üsyan niyə planlaşırılmışdı? Üsyan niyə uğursuz nəticələndi? Bu suallara cavab tapmaq üçün Ölkə.Az-ın " türk millətləri tarixinin gizlinləri" seriyasından növbəti yazı ilə tanış olun.
Çin əsarəti
Tarixi mənbələrdə və əsərlərdə adı Kürşad kimi çəkilən şahzadə 621-ci ildə Çinli arvadı İçinq Xatun tərəfindən zəhərlənib öldürülən Şərqi Göytürk dövlətinin xaqanı Çuluq Xaqanın kiçik oğludur. Çuluq Xaqanın ölümündən sonra onun qardaşı Bağatur Şad Qara Xaqan adını qəbul edərək dövlətə başçılıq etdi. O, rəhmətə gedən qardaşının çinli arvadı ilə də evlənərək Ötükəndə türklər arasında narazılığa səbəb oldu.
Bu dövrdə Göytürklər çinlilər, Sırtarduş Bayurku, Doqquz Oğuz və Uyğurlarla müharibə aparırdı. Digər tərəfdən isə İçinq Xatun Ötükəndə əsir vəziyyətdə yaşayan çinlilərə dəstək verdi və onların varlanmasına səbəb oldu. Müharibələr və Ötükəndə yaranmış vəziyyət dövləti zəiflətdi və 629-cu ildə Çinə qarşı aparılan müharibədə tələyə düşərək məğlub oldular. Bu məğlubiyyət Şərqi Göytürk dövlətinin süqutu ilə nəticələndi. Dövlət başçısı və on minlərlə türk əsir alınaraq Çinin paytaxtı Siqanfu şəhərinə aparıldı. Burada türklər getto şəraitində yaşamağa başladılar.
Türklər Çin dövləti tərəfindən təyin edilən Sirba Xaqanın hakimiyyətini tanımadılar. Türkləri assimilyasiya etmək istəyən Çin dövləti türk zabitlərinə ordu da vəzifə versə də, məqsədinə nail ola bilmədi. Türklər müstəqilliklərinə qovuşaraq yenidən dövlət qurmaq üçün fürsət gözləməyə başladılar. Göytürk şahzadəsi Kürşad da Çin ordusunda zabit vəzifəsini icra edirdi. Əsarətin 5-ci ilində Qara Xaqan qüssədən vəfat etdi.
Üsyan planı
Əsarətin 10-cu ilində, yəni 639-cu ildə Kürşad vəziyyətin daha da pisləşdiyini görərək 40 nəfər silahdaşı ilə üsyana qalxmaq barədə qərar qəbul edir. Saray ordusunda xidmət etdiyi üçün imperator Tay-Tsunqun axşamlar paltarını dəyişərək şəhər küçələrində gəzişdiyini bilən Kürşad onu əsir götürərək, sarayda girov saxlanılan qardaşı oğlu Urku Təgini və digər türkləri əsirlikdən azad edərək Ötükənə qayıtmaq, yeni bir dövlət qurmağı planlaşdırıdı. Dövlətin xaqanı Urku Təgin olmalı idi. Əgər 40 nəfərlik dəstənin planı uğurla nəticələnsə, türk soyu əsirlikdən xilas olacaq, plan baş tutmasa da tökülən qanlar geridə qalanlara vəzifələrini xatırladacaqdı. Planda eyni zamanda imperatorun əsir götürülərək Ötükənə aparılması, Çində əsir qalan bütün türk tayfaları ilə dəyişdirilməsi nəzərdə tutulmuşdu.
Amma üsyan gecəsi Çində leysan yağışları yağmağa başladı və imperator sarayı tərk etmədi. Planı təxirə salmağı özünə sığışdırmayan Kürşad 40 nəfər igidlə saraya hücum etməyi və imperatoru sarayda əsir götürməyi qarşısına məqsəd qoydu. Qılıncını çəkən türk igidləri saraya hücum etdilər. Yüzlərlə çinli əsgəri öldürsələr də, hadisə orduya bildirilmişdi və minlərlə əsgər saraya doğru hərəkətə keçdi. Göytürklərin bir çoxu sarayın içində həlak oldu. Sağ qalanlar isə Kürşadın rəhbərliyi altında Vey çayına doğru qaçmağa başladılar. Onların məqsədi çayı keçərək Ötükənə qaçmaq idi. Amma yağan leysan yağışlar çayda daşqına səbəb olmuşdu və dəstənin onları təqib edən Çin ordusu ilə savaşmaqdan başqa çarəsi qalmamışdı.
Minlərlə çinli əsgərin hücumu nəticəsində Kürşad da daxil olmaqla üsyana qalxan bütün türk əsgərləri şəhid oldu.
Bu üsyandan qorxuya düşən çinlilər Siqanfudakı bütün əsirləri azad etmək məcburiyyətində qaldılar. Göytürklər 43 il dağınıq formada yaşamağa başladılar. Bəzi türklər yenidən dövlət qurmağa cəhd etsələr də, bu cəhdlər uğursuzluğa düçar oldu. Amma 682-ci ildə Bozqurd başlı sancaq təkrar havaya qalxdı və İltəriş Xaqan ilə Bilgə Tonyukuk 2-ci Göytürk dövlətini qurdular.
Çin mənbələrində Kürşad üsyanı
Çin xalq respublikasının rəsmi mədəniyyət internet saytından: " Tanq xanədanının ikinci hökmdarı İmperator Tayzonq Tanq şimalda Şərqi Göytürk xanlığı təhlükəsi ilə qarşılaşdı. İmperator hakimiyyətinin ilk illərində türklərlə yaxşı münasibət qursa da, göytürklərə qarşı böyük müharibəyə hazırlaşırdı. Hökmdar türk əsarətində olan Xueyantuo ilə də ittifaq qurdu. 629-cu ildə General Li Jinqin komandanlığı altında Çin ordusu hücuma keçdi. Li Jinq Asena Duobini (Qara Xaqan) əsir götürdü və dövlətin fəaliyyətinə son qoydu. İmperator Tayzonq türkləri Çinin sərhəd bölgələrinə yerləşdirdi. Aşina Jieşeşuayın (Kürşad nəzərdə tutulur. Çin mənbələrində onun adı belə qeyd edilib) rəhbərliyi ilə bir qrup türk imperatora qarşı üsyana qalxdı və bu basqından sonra Tayzonq türkləri Çin səddinin şimalına, Qobi səhrasının cənubuna köçürdü. İmperator Tayzonqun oğlu Gaozonqun hakimiyyət illərində Göytürk xanədanlığı Aşina Qudulu (İlteriş Xaqan nəzərdə tutulur) tərəfindən yenidən quruldu.
Çinin Tanq xanədanlığı mənbələri:
Tuli Xaqanın qardaşlı Aşina Jieşeşuay (Kürşad) 627-ci ildə saray mühafizə xidmətinə cəlb edildi. 639-cu ildə imperator Çanqandakı saraydan çıxıb Çiu-çenqdəki sarayına gedərkən, Kürşad 40 nəfərlə ordugaha soxuldular. Üsyançılar çoxlu saray əsgərini öldürərək imperatoru əsir götürmək istədilər. Amma qarnizon komandiri San Vukay əsgərləri ilə onlara qarşı hücuma keçdi və üsyançılar şimala, Vey çayına tərəf qaçdılar. Kürşad və əsgərləri qətlə yetirildi.
Çin mənbələrindən də Kürşad üsyanının uydurma olmadığı, real bir üsyan olduğu görünür. Bizim Kürşad kimi tanıdığımız şahzadə Çin mənbələrində Aşina Jieşeşuay kimi qeyd edilib...
Hikmət
