Dünyanın ən qədim kitabxanası

Kitabxanalar uzun müddətdir hər bir xalqın mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Amma nə vaxtsa ancaq ən varlı və nüfuzlu adamlar kitab toplaya bilərdi. Kitabxanalara isə sadəcə seçilmiş oxucular buraxılardı. Dünyanın ən qədim kitabxanası hansıdır?

Ölkə.Az bu sualın cavabını oxuculara təqdim edir. Beləliklə, dünyanın ən qədim kitabxanası 2.5 min əvvəl yaşamış Assuriya çarı Aşşurbanipalın kitabxanası dünyanın ən qədim kitabxanası sayılır. Bu kitabxanaya külli miqdarda gil kitabələr yığılmışdı. Bu kitabxanada o dövrün bütün kitab nüsxələri çeşidlənmiş və kataloqlara salınmışdı.

Qanadlı öküzlər

1847-ci ildə ingilis tədqiqatçısı Ostin Henri Layard qədim dövrün abidələrini axtarmaq məqsədi ilə Fərat çayının sol sahilində yerləşən Kuyuncik təpəsində qazıntılara başlayır. Torpaq qatının altında süni terasda ucaldılmış sarayın qalıntılarına rast gəlir. Qədim incəsənət əşyaları arasında Layard üstündə mixi yazılar olan böyük bazalt daşlar tapır. Sonradan məlum oldu ki, arxeoloqlar Assuriyanın qədim paytaxtı Ninevanı tapıblar. Saray isə dövlətin hakimi, çar Aşşurbanipala məxsus olub. Aşşurbanipal eramızdan əvvəl 685-627-ci illər arasında yaşayıb. Çoxsaylı heykəl, insan fiqurlarından başqa, Layardın rəhbərlik etdiyi işçi qrupu yerin altından 30 minə yaxın, günəşdə və ya odda bişmiş, üzərində mixi yazılar olan gil lövhələr üzə çıxardılar. Layard bu lövhələrlə o qədər də maraqlanmırdı. Tədqiqatçını yaxşı qalmış sənət əsərləri daha çox cəlb edirdi. Məsələn, insan simalı, qanadlı öküz heykəlləri onu heyran etmişdi. Layard bu heykəlləri Londona göndərdi. Bununla belə, gil lövhələr də Britaniya muzeyinə göndərildi. Bir neçə onilliklərlə bu lövhələr anbarlarda qaldı.

1852-ci ildə Layardın köməkçisi sarayın digər qismində eyni sayda gil lövhələr tapdı və bu lövhələr də Londona aparıldı. Britaniya muzeyində bu lövhələr ümumi anbara yığıldığı üçün sarayın hansı hissəsində hansı lövhələrin tapıldığını ayırd etmək mümkün deyil. Eyni zamanda bir neçə hissədən ibarət mətnlər səpələnmiş halda olduğu üçün tədqiqatın işini çətinləşdirdi.

1854-cü ildə Layard Londonun Xrustal sarayında tapıntılarının sərgisini keçirir. Bu sərginin əsas eksponatları bərpa edilmiş heykəl və barelyeflər idi. Tədbir Assuriya mədəniyyətinə böyük maraq oyatdı. Bir çox alim Assuriyanın yazılı mənbələrini incələməyə başladı. İlk gil löhvələri oxuduqdan sonra məlum oldu ki, qədim şəhərin əsas incisi və dəfinəsi məhz bu gil lövhələr imiş.

Çaxır anbarı kimi

Gil lövhələrin çar Aşşurbanipalın əmri ilə yaradılmış və dünyanın ən qədim kitabxanası olduğu üzə çıxdı. Onun hakimiyyət illərində Nineva qüdrətləndi və artıq müharibə aparmaq üçün düşmən də qalmamışdı. Bu səbəbdən çar bütün gücünü mətnləri yığmağa sərf edir.

İlk əvvəl Aşşurbanipal dövlətin istənilən sənədini yığmaq qərarına gəlir. O, bütün məntəqə və məbəd arxivlərinə adamlarını göndərdi. Çarın nümayəndələri burada mövcud olan mətnlərin surətini çıxararaq çara aparmalı idilər. Bəzi lövhələr daha qədim dövrə, yəni Aşşurbanipalın hakimiyyət illərindən yüzlərlə və min il əvvələ aid hadisələri özündə cəmləmişdi.

Kitabxana özü də müasir kitabxanalardan fərqlənirdi və zahiri görünüşünə görə çaxır anbarını xatırladırdı. Döşəmədə gildən hazırlanmış oturacaqlar, onların üstündə böyük gil qablar, qablarında içində lövhələr var idi. Bu tip qablar rəflərə yığılmışdı. Mesopotamiyada ağac çox az olduğu üçün bütün rəflər də gildən hazırlanmışdı. Qabların ölçüsü kiçik idi və onların içində qısa mətnlər-mahnılar, çar fərmanları, məktublar və s. var idi.

Bununla belə, yığılmış mətnlər əsl kitabxana idi. Burada olan kataloqa istənilən kitab haqda məlumatlar qeyd edilmişdi: adı, lövhələrin sayı və əlyazmanın aid olduğu bölmə. Hər rəfə gil birka bərkidilmişdi və rəfdəki kitabların adı, bölmə bu birkaya qeyd edilmişdi. Anbarın girişində bir yazı vurulmuşdu və bu yazı kitabları oğurlamaq, xarab etmək istəyənləri təhdid edirdi. Bu tip insanlar Tanrının qəzəbinə gələ bilərdilər.

Dünyanı sel basması haqda şəhadətnamə

Ən çox mətn magiya sahəsinə aid idi. Qüdrətli hökmdar gələcəyi öyrənmək və ali qüvvələrlə əlaqəyə girərək hakimiyyəti saxlamaqda maraqlı idi. Bu səbəbdən bir çox gil lövhələrdə dini ritual, ayin və dualar qeyd edilib. Amma kitabxanada riyaziyyata, astronomiyaya, tarixə, tibbə və xarici sözlərdən ibarət lüğətə də rast gəlinir. Assuriya bir çox dövlətlə ticarət əlaqəsi qurduğu üçün xarici dillərə ehtiyac var idi və bu da belə bir sözlüyün yaranmasına səbəb olmuşdu. Bəzi kitablar qədim Şumer və Babil mətnlərindən köçürülüb. Bu mətnlərin orijinalı günümüzə qədər gəlib çatmayıb.

Gil əlyazmalar içində hətta ilk coğrafi xəritələr də tapıldı. Bu xəritədə Urartu dövlətindən Misirə qədər olan ərazidəki dövlət və şəhərlərin adı qeyd edilib.

Kitabxanada bəzi bədii əsərlər də tapıldı. Məsələn, əfsanəvi qəhrəman Gilqamış haqda Şumer əfsanəsinin surəti bu kitabxanada idi. Mütəxəssislərin fikrinə görə, bu dastan eramızdan əvvəl 18-17-ci əsrlərdə yaranıb.

1872-ci ildə tərcüməçi Corc Smit elan etdi ki, lövhələrin birində Dünyanı sel basması haqda bilgilərin bir hissəsi var. “Deyli Teleqraf” qəzeti alim üçün Ninevaya təşkil edilmiş xüsusi ekspedisiyanın bütün xərclərini öz üzərinə götürdü. Ekspedisiyanın məqsədi kitabın qalan hissələrini tapmaq idi və Smit bu işin öhdəsindən uğurla gəldi.

Linqvistik araşdırmalar sübut etdi ki, bu lövhələr Şumerin Uruk şəhərində (İncildə bu şəhərin adı Erex kimi qeyd edilib-red) yazılmış qədim kitabın surətidir. Bu kitab 3 min il əvvəl yazılıb və dünyanı su basması haqda əfsanənin əslində real hadisə olduğunu sübut edir.

Assuriyalı kitab naşirləri

Alimlərin fikrinə görə, ilk gil kitablar qədim Şumerlərdə yaranıb. Lövhələrin ölçüsü 32 sm x 22 sm nisbətində idi. Onun qalınlığı 2.5 sm idi. Mətn çubuqla yazılırdı və altına kitabın adı, lövhənin nömrəsi qeyd edilirdi.

Əgər işi yarımçaq saxlamaq istəyi yaranardısa, lövhəni yaş əskiyə büküb belə də saxlayırdılar. Yazı işi bitmiş lövhələr peçdə yandırılır və ya günün altında qurudulurdu.

Assuriyalılar qədim Şumer xalqından kitab hazırlamaq texnologiyasını mənimsəyərək bəzi dəyişikliklər etdilər. Bu dəyişiklikləri kitab işində inqilab adlandırmaq olar.

Aşşurbanipalın kitabxanasındakı lövhələrin tədqiqatı zamanı məlum oldu ki, Assuriya çarlarının dövründə artıq kitab çapı mövcud idi. Ölkənin bütün vilayətlərinə göndərilməli olan kiçik ölçülü sənədlərin üzü köçürülmürdü. Bunun üçün taxtadan qəlib hazırlanır və yazılar burada hazırlanaraq gil lövhələrə üzü basılırdı.

Nələr üzə çıxdı?

Kitabxana hesabına qədim Şumer, Babil və Assuriya əfsanə və mifləri, elmi nəaliyyətləri üzə çıxdı.

Babil və Assuriya kahinləri riyaziyyatı yaxşı bilirdilər. Eramızdan əvvəl 2-ci minilliyin əvvəllərində Babilistanda çətin həndəsi məsələlər həll edilir, sahənin ölçüsü tapılır, şəhər, saray və məbədlərin planı hazırlanırdı.

Kitabxanada astronomiyaya aid əsərlər var. Bu əsərlərin əksəriyyəti qədim kitablardan köçürülmə nüsxələrdir. Bu kitablarla əsasən astronomiya elminin yaranması və inkişafını öyrənmək mümkündür.

Qədimdə İkiçay arasında məbədlərin nəzdində çoxmərtəbəli qüllələr (əsasən 7 mərtəbəli-red) yəni zikkuratlar inşa edilirdi. Zikkuratın ən son mərtəbəsində kahinlər səma cisimlərinin hərəkətini müşahidə edirdilər. Babil və Assuriya kahinləri günəş və ay tutulmalarını hesablayır, səma cisimlərinin hərəkətini bilirdilər. Onlar eyni zamanda planetləri ulduzdan seçə bilirdilər. Ulduzlar arası məsafəni hesablayan astronomik biliklər bu günə qədər də kitabxanada qalıb.

Kahinlər günəş və ayın hərəkətinə əsasən təqvim tərtib etmişdilər. Bu təqvimə əsasən, çayın suyunun daşması və çəkilməsi qeyd edilir, kənd təsərrüfatı işlərinə başlamağın tarixi nəzərdə tutulurdu.

Tibb o dövrdə sehrbazlıqla əlaqəli idi. Babil və Assuriyalılar düşünürdülər ki, bütün xəstəliklər şər qüvvələr tərəfindən yaranır. Xəstəliyi müalicə etmək üçün həkim şər qüvvəni bədəndən qovmalıdır. Bu səbəbdən müəyyən dualar oxunur, ayinlər icra edilirdi.

Sirli və müdrik xalq

Qədim kitabxana dünyanın ən sirli sivilizasiyası, yəni Şumer sivilizasiyası haqda müəyyən məlumatlar əldə etməyə kömək etdi. Şumer mədəniyyəti Dəclə və Fərat çaylarının sahilində 6 min il əvvəl yaranıb. Bu insanların haradan peyda olduğu, birdən-birə belə sivilizasiyanı necə yaratdıqları barədə dəqiq məlumat yoxdur. Onların dili dünyanın heç bir xalqının, eyni zamanda qonşuluqda yaşayan semitlərin də dilinə bənzəmir. Şumerlər öz əfsanələrində Dilmun adasından gəldiklərini qeyd edirlər. Amma bu adanı tapmaq hələ də mümkün olmayıb. Şumerlərin dəniz yolu ilə gəldiyini isə ilk əvvəl çay sahilində məskənləşmələri sübut edir. Bundan başqa Şumerdə əsas Tanrılar və mifologiya dəniz hadisələri ilə bağlıdır, gəmiçilik də şumerlərin fəaliyyət sahələrindən vacibi sayılır.

Hardan gəldiyi bilinməyən xalq astronomiya sahəsində biliklərə necə sahib olmuşdu? Eyni zamanda Yer planetinin kosmik qəza nəticəsində yaranması da Şumerlərə məlum idi. Bundan başqa tibb, riyaziyyat, arxitektura və digər elm sahələrində mükəmməl biliyə sahib idilər. Təkər, pivə bişirilməsi və dulusçuluq Şumerdə kəşf edilib. Bununla belə, Şumer yazıları həddən artıq çətin olduğu üçün tədqiqatçılar bu günə qədər gəlib çatmış mətnləri tam oxuya bilmirdilər. Müxtəlif dövrlərdə Şumerdə 600-1000 arası işarə olub.

Aşşurbanipalın kitabxanasında isə şumer dilindən assuriya dilinə tərcümə etmək üçün lüğət var idi. Eyni zamanda şumer mətnlərində çətin yerləri izah etmək üçün elmi işlər də kitabxanada qalır. Bu əsərlər qədim yazıları anlamaq üçün kömək etdi.

Şumerlərin haradan gəldiyi barədə ezoteriklərin maraqlı versiyası var. İddiaya görə, Niburi planetinin sakinləri Yerə gələrək qızıl axtarmağa başlayırlar. Onlar öz planetlərini qorumaq üçün qızıldan qoruyucu hazırlamaq fikrində idilər. Uzun əsrlər qızıl axtardıqdan sonra yadplanetlilər köməkçi yaratmaq qərarına gəldilər və bu zaman insanları klonlaşdırmağa başladılar. Klonlama işi üçün Yerdəki meymunlar primat kimi götürüldü. Uzun təcrübələrdən sonra insan yaradıldı. Yadplanetlilər şumerlilər tərəfindən Anunakilər adlandırılırdı. Bu barədə çoxsaylı faktlar və sübutlar var. Bu geniş mövzuya növbəti yazılarda qayıdarıq.

Qızıl kitabdan önəmlidir

Aşşurbanipal sonuncu böyük Assuriya çarıdır. Onun ölümündən 15 il sonra midiyalı köçərilər Assuriyaya soxuldular. Ninevanın işğalı barədə qədim əfsanə var. Paytaxt sakinləri qalın qala divarları arxasında düşmənə qarşı vuruşdular. Bu zaman midiyalılar Dəclə çayının məcrasını dəyişib şəhərə doğru yönəltdilər. Bu zaman su bütün şəhəri basdı. Assuriyanın son çarı sarayın düşmən əlinə keçməməsi üçün onu yandırdı.

Şəhər talan edildi. Amma qızıl və zinət əşyalarından dəyərsiz olan gil lövhələr köçərilərin diqqətini cəlb etmədi. Bir neçə yüz il sonra xarabalar üzərində təpə əmələ gəldi və dünyanın qədim kitabxanası torpağın altında qaldı...

Hikmət
Ölkə.Az