Məhv olmuş Atlantida
Qədim Atlantida sivilizasiyası haqda əfsanə sirli və gizli tarix sayılır və bu günə qədər də alimlər arasında fikir ayrılığına səbəb olmuş məsələlərdən biridir. Elmdə atlantologiya adlı sahə də yaranıb. Rusiya da bu tarixin gizli və müəmmalı sivilizasiyasına böyük maraq göstərib.
Ölkə.Az bu gün oxucularına Atlantida və onun axtarışları ilə bağlı yazını təqdim edir.
19-cu əsrin əvvəllərində alimlərin bir çoxu Atlantidanın adi bir nağıl olduğu fikrini müdafiə edirdilər. Almaniyalı coğrafiyaçı Aleksandr fon Humboldt iddia edirdi ki, Atlantidanın məhvi mif deyil və müəyyən tarixi fakta əsaslanır. Bu tarixi fakt fantaziyalarla şişirdilib. Atlantida mövzusu bir qrup tarixçi tərəfindən müzakirə mövzusuna çevrildi və alimlər qədim yunan mənbələrinin araşdırılması ilə məşğul olmağa başladılar.
Ada haqda əfsanə
Atlantidanın tarixçəsi iki min əvvəl qədim yunan filosofu Platon tərəfindən qeydə alınıb. Platon “Timey” dialoqunda Atlantida haqda belə yazırdı:
“O zaman dəniz (söhbət Atlantik okeanından gedir) gəmiçiliyə yararlı idi, onun qarşısında, sizin Herakl sütunları adlandırdığınız ərazinin qarşısında ada var idi. Ada Liviya və Kiçik Asiyadan böyük idi. Bu adadan digər adalara dəniz yolu açılırdı. O adalardan da qarşıda yerləşən qitəyə dəniz yolu var idi. Sütunların daxili hissəsində dənizin limanı var idi. Bu liman dar keçidə bənzəyirdi və çöl tərəfində əsl dəniz var idi. Bu dəniz onu əhatələyən torpaq sahəsi kimi geniş ərazini tuturdu. Bu ərazi qitə materik idi”.
Mətndən də məlum olduğu kimi, Atlantida adası Atlantik okeanında idi. Ada Hibraltar boğazının qərbində yerləşdiyi üçün onu Aralıq dənizində yox, Atlantik okeanında axtarmaq lazımdır.
Platon fikrini bu sözlərlə tamamlayır:
“Müəyyən zaman keçdikdən sonra, dəhşətli zəlzələ və subasmalar nəticəsində Atlantida adası dənizə bataraq yoxa çıxdı. Buna görə də oradakı dəniz gəmiçilik üçün yararlı deyil və tədqiqat aparmaq mümkün deyil. Adadan sonra ortaya çıxan daşlaşmış palçıq gəmilərin üzməsinə mane olur”.
Mətndən məlum olur ki, Atlantida okeanın dibinə çökərək məhv olub. Ada çox dərinə batmamışdı, çünki vulkan püskürməsi zamanı yaranan kül suya qarışaraq iri həcmli palçıq kütlələri yaratmışdı. Platon heç bir yerdə adanın məhvinə dair tarix açıqlamır. Amma ehtimal edilir ki, bu hadisə 12 min il öncə baş verib.
Platonun yazdığı bu mətn Atlantidaya aid yeganə mənbə deyil. Qədim antik dövrdə Stranen, Pliniy, Elian, Plutarx, Siciliyalı Diodor, Ammian Marsellin də Herakl sütunları arxasında olan, kiçik adalarla əhatələnmiş böyük torpaq parçası haqda qeydlər ediblər.
Amerikanın kəşfi yeni materikin Atlantida olduğu fikrini ortaya çıxardı və 16-17-ci əsrlərdə bu fikri təsdiqləyənlər kifayət qədər çox idi. Sonradan yeni versiyalar üzə çıxdı. Afrikanın cənub-qərb sahillərində, Skandinaviya yarımadasında, Fələstində və hətta Qafqazda da Atlantidanın axtarışları davam edirdi.
Rəvayət
1882-ci ildə amerikalı yazıçı və konqresmen İqnatius Donellinin “Atlantida-Nuhun tufanından əvvəlki dünya” əsərinin nəşrindən sonra kütlədə mövzuya böyük maraq oyandı. Yazıçı topladığı materialları incələyərək yeni hipotez irəli sürdü. Onun hipotezinə əsasən, Platon mövcud olmuş adanı təsvir edirdi. Bu adada isə bəşəriyyətin ilk və ən qədim sivilizasiyası yaşayıb. Bu sivilizasiya haqda dünyanın bir çox xalqlarının mifologiyasında xatırlatmalar var. Qədim, indus, skandinaviya və digər xalqların inandığı Tanrılar Atlantidanın sakinləri idi. Çox güman ki, Atlantidanın ən qədim koloniyası Misir idi. Ada dəhşətli faciə nəticəsində məhv oldu, Atlantida və onun sakinləri okeanın dibinə getdi.
Rus ədəbiyyatına müasirləşdirilmiş Atlantida əfsanəsi teosof və antroposofların təsviri sayəsində gəldi. 20-ci əsrin əvvəllərində Elifas Levi, Lui Lukas, Anna Bezant, doktor Papyus, Rudolf Ştayner, Uilyam Skott-Elliot kimi müəlliflərin əsərləri rus dilinə tərcümə edildi. Bu yazıçılar Platonun fikirlərini bəzəyərək yeni formada təqdim edirdilər.
Məhv olmuş sivilizasiya haqda geniş təsvirlər 1896-cı ildə Uilyam Skott-Elliotun “Atlantidanın tarixi” əsərində verilib. Yazıçı iddia edir ki, onun sıraladığı faktlar reallığa uyğundur və o, bu materialları qədim, gizli “Ağ qardaşlıq” cəmiyyətiin arxivindən əldə edib.
Skott-Elliotun fikrinə görə, Atlantida Atlantik okeanının böyük hissəsini tutan əsl qitə olub.
800 min il öncə ilk təbii fəlakət qeydə alındı. Fəlakət nəticəsində qitə qütb ərazilərini itirib və ərazisi kifayət qədər kiçilib. Adanın şimal-şərq hissəsindən qopan torpaq parçası müasir Böyük Britaniyanın yerləşdiyi adadır.
200 min il əvvəl Atlantidada ikinci geoloji fəlakət baş verdi. Nəticədə Atlantida iki adaya: Ruta (şimal) və Daitya (cənub) parçalandı.
80 min il öncə adanı yeni fəlakət gözləyirdi. Qitədən yalnız Poseydonida adası qalmışdı və Platon əsərində məhz bu adanı təsvir etmişdi. Nəhayət, eramızdan əvvəl 9564-cü ildə baş verən dördüncü fəlakət Atlantidanın son qalıqlarını da okeanın dibinə qərq etdi.
Atlantidanın tarixini izah edən Skott-Elliot adanın müxtəlif xalqları barədə faktlar açıqlayır. Atlantidanın ilk sakinləri boyu 3 metrdən hündür, tünd-qırmızı dəriləri olan nəhənglər-rmoaqallar idi. 3 milyon il əvvəl qərbdən gələn tlavatley xalqı rmoaqalları əvəz etdi. 850 min il öncə toltekilər Atlantidanın üçüncü sakinləri oldular.
Daha sonra tənəzzül dövrü başladı, toltekləri semitlər, ekkadiylər və monqollar əvəz etdi. Toltekilər dövründən Atlantidanın paytaxtı 2 milyon sakini olan, quldar Yüz Darvaza şəhəri idi.
Atlantida haqda mifin belə əsassız yenilənməsi alimlərin ciddi etirazına səbəb oldu.
1912-ci ildə rusiyalı tədqiqatçı Vladimir Boqaçev “Atlantida” adlı bir kitabça nəşr etdi və qeyd etdi ki, Skott-Elliotun tərtib etdiyi xəritələr təsvir edilən dövrə aid deyil və bu dövrlə heç bir əlaqəsi olmayan məlumatlardan ibarətdir.
"Müəllimlərin müəllimləri"
Məşhur şair və ədəbi mütəfəkkir Valeriy Bryusov Rusiya, sonradan isə sovet atlantologiya elminin inkişafına ciddi təsir etdi. Şair bu mövzuya dair “Müəllimlərin müəllimləri” adlı geniş əsər yazır. Valeriy ömrü boyu Atlantida mövzusu ilə maraqlanır. Hələ 1895-ci ildə qeyd dəftərçəsinə gələcəkdə “Atlantida” adlanacaq poemanın ilk misralarını yazır. Bu əsər Konstantin Balmonta həsr edilir. Şahidlərin dediyinə inansaq, 2 il sonra Balmontla görüşən Valeriy Atlantida barədə bir neçə saatlıq müzakirə aparır. Dostu getdikdən sonra Valeriy Avropadan Atlantidaya aid kitablar sifariş edir.
Bryusov ixtisasca tarixçi idi. 1899-cu ildə Moskva universitetini bitirdikdən sonra “Rus arxivi” jurnalında işləməyə başlayır. Bir-birindən çox uzaqda yerləşən xalqların mədəniyyətlərində (məsələn, Misir və Maya mədəniyyətlərindəki) oxşarlığı qədim dövrdə dünyaya hökmranlıq edən vahid qüdrətli imperiyanın mövcudluğu ilə izah edən hipotez bir peşəkar tarixçinin diqqətindən yayına bilməzdi. Bu səbəbdən Bryusov Platonun fikirlərini və yazdığı mətni real fakt kimi qəbul edirdi. Alim deyirdi ki, əgər Platonun yazdıqlarını xülya kimi qəbul etsək, o zaman Platonun həddən artıq dahi olduğunu da qəbul etməliyik. Çünki Platon elmin inkişafını 1000 il öncədən görürdü, tarixçilərin Egey dünyasını nə vaxtsa kəşf edəcəyini, onun Misirlə əlaqəsini müəyyənləşdirəcəyini, Kolumbun Amerikanı kəşf edəcəyini, arxeoloqların isə qədim Maya sivilizasiyasını bərpa edəcəyini əvvəlcədən demişdi.
Amma etiraf etmək lazımdır ki, qədim yunan filosofun dahiliyinə nə qədər inansaq da, bu qədər uzaqgörən olduğunu söyləmək mümkünsüzdür. Bu uzaqgörənliyin adi bir izahı var: Platonun əlində çox qədim dövrlərə aid materiallar (çox güman ki, Misir mənbələri) var idi.
Bryusov mühazirələr üçün materiallar hazırlamağa başlayır. 1917-ci ilin 24 yanvar tarixində Bakıda ilk mühazirə baş tutur. Alimin çıxışı ajiotaja səbəb olur. Bakı qəzetləri yazırdı: “Bryusovun qədim mədəniyyətlərə aid mühazirəsi həddən artıq maraqlı idi. Ağzına qədər dolmuş teatr salonunda əyləşmiş tamaşaçılar diqqətlə müəllifi dinləyirdilər. Mən bütün diqqətimi özündə toplayan mühazirəçiyə, yoxsa ovsunlanmış tamaşaçılara baxacağımı bilmirdim”.
Bryusovun əsəri qəzet və jurnallarda nəşr edildi. İlk məqalə çapdan çıxandan sonra nəşriyyatın rəhbəri Aleksandr Tixonov müəllifə 1917-ci ilin 26 iyul tarixində aşağıdakı məzmunda məktub ünvanladı: ““Müəllimlərin müəllimləri” əsəri böyük maraq oyadıb və uğur əldə edib. Biz bu əsəri çap etməkdən qürur duyuruq. Məqalə jurnal üçün böyük olsa da, biz bu işi görürük. Buna görə də sizə təşəkkür edirik”.
Bryusov bədii uydurma təsvirləri daşıyan teosof rəvayət ilə məsələnin elmi öyrənilməsi arasında körpü yaratdı.
Mifdən reallığa
Məlumdur ki, hitlerçilər ali ari mədəniyyətinin Atlantidadan qaynaqlandığına inanırdılar. Üçüncü Reyx Cənubi Amerikaya, qədim Tiauanako şəhərinə ekspedisiya hazırlayırdılar. Bu qədim şəhərdə nasist sehrbazları atlantlar və ari irqi arasında etnik bağlılığı sübuta yetirməyə çalışacaqdılar.
Sovet atlantologiyası bu tip ekspedisiyalarla yox, sırf teoriya ilə maraqlanırdı. Bu səbəbdən sovet alimləri üçün Atlantida haqda bilgilər qədim keçmişdə mövcud olmuş bir adada yaşayan, quldarlığa meyilli bəsit bir sivilizasiyadan başqa heç nə deyildi.
Atlantidanın mövcudluğunun real olduğu ilk dəfə geoloq Dmitriy Muşketov tərəfindən bəyan edilib. 1935-ci ildə çapdan çıxan “Regional geotektonika” əsərində Dmitriy yazır: “Atlantik okeanı bu yaxınlarda baş vermiş faciənin, enişin elementidir. Bu ideya qədim dövrlərdən mövcuddur və məhv olmuş Atlantida haqda məşhur əfsanə ilə ifadə edilir”.
Başqa bir geoloq Aleksandr Mazaroviç “Materiklərin regional geologiyasının əsasları” adlı monoqrafiyasında yazır: “Hibraltar körfəzindən qərbdə yerləşən məhv olmuş Atlantida dövləti haqda qədim yunan əfsanəsi də çox maraqlıdır. Çox güman ki, üst qırışlardan yaranmış geniş torpaq sahəsinin suyun dibinə batması hadisəsidir”.
Professor Mariya Klenova anoloji teoriya irəli sürüb: “Okeanın dibinə batan kifayət qədər iri ölçülü kontinental qaya parçası Kanar adaları, Azor və Yaşıl burun adaları rayonunda yerləşir. Bu qaya parçası qədim yunan mənbələrindən məlum olan və faciəli şəkildə batan Atlantida kimi qəbul edilir”.
Akademik və yazıçı-fantast Vladimir Obruçev Atlantida haqda fikirləri dəstəkləyirdi. Alim 1947-ci ildə geoloji fəlakət versiyası haqda deyirdi: “Əfsanə həqiqətə oxşayır. Çünki Atlantik okeanının şərq hissəsində yerləşən adalar vulkanik adalardır. Avropa və Amerika arasında nə vaxtsa böyük torpaq sahəsinin olduğunu geoloji və zooloji biliklər sübuta yetirir”.
Bu mövzuda ən nüfuzlu sovet mütəxəssisi 1959-cu ildə atlantologiya elminin banisi sayılan kimyaçı Nikolay Jirov sayılır. Alim Atlantidanı geoloji və palebioloji faktorları nəzərə alaraq əfsanələri də müqayisə edərək biocoğrafiyanın bir bölməsi kimi təqdim edirdi. Jirovun fikrinə görə, Atlantida Azor adaları rayonunda yerləşir və Dünya Okeanının səviyyəsinin yüksəlməsi nəticəsində su altında qalmış Atlantik silsiləsinin bir hissəsidir. Alimin başladığı təqdiqatlar bu gündə Atlantida problemlərinin tədqiqatı ilə məşğul olan Rusiya cəmiyyəti tərəfindən davam etdirilir.
Bu yazıda biz Atlantida haqda əsasən Sovet və Rusiya alimlərinin fikirlərini və araşdırmalarını çatdırdıq. Növbəti yazılarımızda Qərb dünyasının da bu mövzu ilə fikirlərini, tədqiqatlarını oxucularımızla bölüşəcəyik. Çünki Atlantida mövzusu həddən artıq geniş mövzudur və bu sahə ilə yüzlərlə alim maraqlanır.
Hikmət
Ölkə.Az
