Səfəvi şeyxzadələrinin Lahicana mühacirəti
Səfəvi xanədanı hakimiyyəti qurana qədər uzun və keşməkeşli yollardan keçib.
“Ölkə.Az” bu gün oxuculara Səfəvi şeyxzadələrinin Lahicana mühacirətindən bəhs edəcək.
Ağqoyunlu Rüstəm tərəfindən Ərdəbil hakimi təyin edilmiş Əlixan sultan Çabuklu (Digər mənbələrdə bu şəxsin adı Sultan Əli bəy Cagirlü kimi verilmişdir-red) “Sultan Heydərin sufilərindən çoxusunu qətlə yetirib, onların mallarını qarət eylədi və onların qohumlarının da əksəriyyətini Sultan Əli mirzə ilə bərabər döyüşdə iştirak etmələri bəhanəsi ilə qətlə yetirdi. O, Ərdəbildə çoxlu azğınlıqlar törətdi”. Həmin zaman Aləmşahbəyim Şeyx Heydərin Ərdəbildəki evində idi. “O haramzadə (Əlixan sultan nəzərdə tutulur) hətta Həsən padşahın ruhundan utanmayaraq” Aləmşahbəyimin olduğu evi də tarac etmiş, “dünya malından bir dinar belə buraxmamışdı”. Lakin bu çətin vaxtlarda Səfəvi ailəsinin sadiq müridləri Aləmşahbəyimi sıxıntı çəkməyə qoymurdular və gecələr gizlicə onun mülazimləri vasitəsilə bəyimin dolanışığını təmin edən maddi vəsaitlər göndərirdilər.
Ağqoyunlu əsgərləri şəhərin hər yerində şeyxzadələri axtarırdılar. Müridlər Şeyx Heydərin oğulları İbrahim və İsmayılı 40 gün ərzində Ərdəbilin müxtəlif yerlərində gizlədə bildilər.
Lakin bu, təhlükəli olduğundan tezliklə qızılbaş sərkərdələri onları Gilana aparmaq qərarına gəldilər. O zaman Ağqoyunlulardan asılı vəziyyətdə olan Gilan iki əmirlikdən ibarət idi: Əmir İshaqın rəhbərliyi altında, paytaxtı Rəşt olmaqla Biye-pəs və Mirzə Əli Karkiyanın başçılıq etdiyi, paytaxtı Lahican olan Biye-piş əmirlikləri . Mirzə Əli Karkiya Ağqoyunluların vassalı olmasına baxmayaraq, Səfəvi ailəsi ilə yaxşı münasibətlərə malik idi . Seyid nəslindən və Səfəvi tərəfdarlarından olan bu şəxsin adı “Aləmara”da qısaca olaraq Əmir Kiya deyə qeyd edilir. “Hüseyn bəy Lələ yoldaşları ilə birlikdə şeyxzadələri götürüb, Lahican Gilanına yollandı. Onlar Şeyx Səfi müridlərindən olan Əmir Kiyanın yanına gəldilər. Onların gəlişindən xəbər tutan Əmir Kiya böyük qonaqpərvərlik göstərdi və onları öz sarayında elə gizlətdi ki, yadlar onların əhvalından xəbər tutmasınlar”.
Lahican hakimi İsmayılın və qardaşlarının təhsilinə, xüsusən də “Quran” elminə yiyələnmələrinə diqqət yetirərək, onlar üçün müəllimlər ayırmışdı. İsmayıl həm də öncül qızılbaş rəislərinin hərtərəfli qayğıkeşliyi ilə əhatə olunmuşdu. Burada gələcək hərbi əməliyyatlar üçün ciddi hazırlıq işləri aparılırdı. Həmin vaxt İsmayıl hələ azyaşlı olduğundan Səfəvi hərəkatının idarə edilməsində “Aləmara”nın “yeddi nəfər pak etiqadlı sufi” kimi xarakterizə etdiyi qızılbaş sərkərdələri qrupu mühüm rol oynayırdı. “Həmin yeddi nəfər sufi Həzrət Sultan Heydərin və Sultan Əlinin vəsatəti ilə şərəfli hökmdarı (Şah İsmayılı) darülirşad Ərdəbildən Gilana aparmışdılar və onların yeddisi də ona yoldaş olmuşdular. Onlar qızılbaşlar arasında öz arvad-uşaqlarından, mallarından və varlarından əl çəkərək, öz başlarını bu yolda qoymuşdular və şəhidlik dərəcəsini öz mərtəbələri bilmişdilər ki, sabah məhşər günündə üzüağ olsunlar”.
Lakin Rüstəm padşah və onun yaxın ətrafı Şeyx Heydər oğullarından əl çəkmək niyyətində deyildi. Ağqoyunlu casusları məmləkətin hər tərəfində onları axtarırdılar. Bu casuslardan biri Gilana gələrək, özünü Şeyx Səfi ocağının sadiq müridlərindən biri kimi göstərir, şeyxzadələrlə görüşmək, “onların ayağını öpmək istədiyini”, lakin onların yerini bilmədiyini ərz edərək, yerli əhalidən ona yardım göstərməyi xahiş edirdi. Nəhayət, günlərin birində “sadəlövh giləklərdən (gilanlılar nəzərdə tutulur) biri öz ağılsızlığı ucbatından” Şeyx Heydər övladlarının Əmir Kiyanın sarayında gizləndiklərini ona açıb dedi. Casus bu xəbəri dərhal Ərdəbil hakimi Əlixan sultana çatdırdı, Əlixan sultan isə Rüstəmi məlumatlandırdı. Ağqoyunlu padşahı onları necə ələ keçirmək barədə öz dövlət xadimləri ilə müşavirə təşkil etdi. Əmirlər dedilər: “Əgər Lahican hökmdarı Sizə dost olsaydı, gərək onları ətraflarındakı adamlarla birlikdə qolubağlı Sizin xidmətinizə göndərəydi və ya Sizə xəbər çatdıraydı ki, Siz də adam göndərərək, onları tutdurub gətirəydiniz. Şübhəmiz yoxdur ki, Lahican hökmdarı da onların müridlərindəndir və məhz bu səbəbdən onları gizlətmişdir”. Rüstəm öz saray adamlarının məsləhəti ilə şeyxzadələri hiylə ilə ələ keçirməyi qərara aldı və bir qorçu ilə Əmir Kiyaya belə bir məktub göndərdi: “Təəssüf ki, mən bəzi adamların sözünə aldanıb, öz qohumum və sipəhsalarım olan bir cavanı (Sultan Əli mirzə Səfəvini) aradan götürdüm. Lakin indiki Sultan Əli mirzənin taleyi bu cür oldu, mənim ondan sonra elə bir adamım yoxdur ki, ona etibar edə bilim. Buna görə də istəyirəm, mənim övladlarım yerində olan qardaşlarını bir ata kimi tərbiyə edim ki, mənə arxa və dayaq olsunlar. Axır vaxtlarda eşitmişəm ki, onlar sənin yanına gəliblər və sən bizim xatirimizə onlara izzət göstərmişsən, yaxşılıqlar etmişsən. Biz səndən məmnun qalmışıq. Lakin gərək bu məktubum sənə çatdıqda onları tezliklə mənim hüzuruma yollayasan ki, mən o oğulların və onların xidmətində dayananların didarını görmək üçün həsrət çəkirəm. Əsla onların xatirinə bir pis xəyal gəlməsin. Onları burada şahanə şəfqətimizin gözlədiyi haqqında ümidvar edib yollayın! İnşallah, hüzuruma gəldikləri vaxt onlara əvvəlkindən daha çox mehribanlıq göstərəcəyəm. Vəssəlam!”.
Əmir Kiya bu məktubda yazılanlardan şad olsa da, ehtiyatlı hərəkət edərək, əhli ixtisas qrupu ilə məsləhətləşməyi lazım bildi və məktubu gətirən qorçuya dedi ki, “şəxsən mənim onlardan xəbərim yoxdur; əgər Gilanda olsalar, axtarıb taparam”. Sonra qorçuya ehtiram göstərib, onu yerbəyer etdi və Rüstəm padşaha nə cavab vermək lazım olduğu haqqında öz yaxınları və qızılbaş sərkərdələri ilə gizlicə məsləhətləşdi. Həmin müşavirədə Əmir Kiya “məktubdan xoşhal olduğunu” və orada yazılanların “doğruluğuna inandığını” dilə gətirdi. Lakin Hüseyn bəy Lələ başda olmaqla qızılbaş əmirləri bu fikirə qarşı qəti etiraz etdilər, Rüstəmin hiyləgərlik etdiyini bildirdilər və onların diktəsi ilə Əmir Kiya, Ağqoyunlu hökmdarına aşağıdakı məzmunda cavab yazdı: “Məndə elə bir bəxt yoxdur ki, o iqbal bürcünün Müştəri ulduzları mənim evimdə parlasınlar və mən onlara belə bir xidmətkarlıq təqdim edə bilim. Padşahın əziz başına and olsun ki, Sultan Heydərin övladları mənim yanımda deyillər və həmçinin onların Gilana gəlmələri barədə də bir söz deyə bilmərəm. Şəhriyar mən bəndədən xatircəm olsun. Mən nəinki şəhriyarın düşmənlərini, heç dostlarını da onun razılığı olmadan öz yanıma buraxmaram”. Məktub Ağqoyunlu qorçusu vasitəsilə Rüstəmə göndərildi. Bu cavab Rüstəm padşahın Əmir Kiyadan şübhələnməsini müvəqqəti aradan qaldırsa da, buna son qoymadı.
Lahicanda bir müddət qaldıqdan sonra İbrahim mirzə anası üçün darıxdığını və Ərdəbilə geri dönmək istədiyini açıqladı. İsmayıl əvvəlcə buna etiraz etdi: “Ay qardaş! Məbada, fələkdən bir qəziyyə və fitnə baş versin və Əlixan sultan səni ələ keçirsin. Əgər o, səni tutarsa, ya həlak edəcək, ya da Rüstəm padşahın yanına göndərəcək. Onsuz da ürəyimiz çox yanıb. İndi də sən ürəyimizi yandırma! Əziz anamıza yazığın gəslin”. Amma İbrahim öz fikrində qəti olduğu üçün məsləhətləş- mələrdən sonra qərara alındı ki, o, başındakı qızılbaş tacını türkman taqiyəsi ilə əvəz etsin və bir nəfərin müşayiəti ilə gizlicə Ərdəbilə yollansın. Bu minvalla Ərdəbilə gedən İbrahim orada anası ilə görüşdü. “Bundan xəbər tutan sufilər gecələr gəlib, onun əl-ayağına düşürdülər və xidmət göstərirdilər.
Lakin altı ay sonra Rüstəm padşaha daha bir kəşfiyyat məlumatı çatdı ki, Şeyx Heydərin oğulları Gilandadır və Əmir Kiya da bundan xəbərdardır. Ağqoyunlu hökmdarı bu dəfə məqsədini gizlətmədən Əmir Kiyaya hədələyici bir məktub göndərdi: “Nə üçün keçmiş münasibətlərimizin üstündən xətt çəkirsən və mənim düşmənlərimi öz evində saxlayırsan? Əgər bu dəfə onları bizim yanımıza göndərsən, onda bizim üçün sən elə həmin köhnə dost olaraq qalacaqsan. Yox, əgər buna əməl etməsən, saysız qoşun göndərəcəyəm ki, gedib Lahicanın bütün ağaclarını yandırsınlar və Gilanın hamısını qətliam etsinlər. Əlbəttə, mənim məktubumu alan kimi ya şeyxzadələri öldür, ya da əgər onların qanına şərik olmaq istəmirsənsə, onda onları diri-diri mənim hüzuruma göndər ki, intizar gözüm yoldadır”. Bu məktubu alan Əmir Kiya bu dəfə dərhal öz adamları ilə məsləhətləşdi. Gilan əyanları Ağqoyunlularla Səfəvilərin bir-birinə qohum-əqrəba olduqlarını əsas gətirərək, Əmir Kiyaya bu münaqişəyə qarışmamağı, Lahicanı təhlükəyə məruz qoymamağı və İsmayılla qardaşlarını Rüstəmin adamlarına təhvil verməyi tövsiyə etdilər. Lakin gecə vaxtı vəziyyəti bir daha dərindən götür-qoy edən Əmir Kiya şeyzxadələri Rüstəmə təslim etməmək qərarına gəldi. O, ertəsi gün Ağqoyunlu elçisini çağırıb and-aman etdi və Səfəvi şeyxzadələrinin onun yanında olmadığını bildirdi: “Padşaha bizim duamızı çatdır və de ki, Sizə yanlış məlumat vermişlər. Axı Ağqoyunlu ocağından bizə nə pislik dəyib ki, mən onların düşmənlərinə öz evimdə yer verim və gizlədim?!”. Daha sonra Əmir Kiya, Şeyx Heydər övladları haqqında ümumiyyətlə heç bir bilgisinin olmadığını israrla təkrar etdi. “Aləmara” müəllifi Əmir Kiyanın Ağqoyunlu elçilərinə ikinci dəfə rədd cavabı verməsini onun yuxuda Həzrət Əlini görməsi ilə izah edir. Bizim fikrimizcə, burada mistik və mənəvi nüanslarla yanaşı, hərbi-siyasi gerçəkliklər heç də az rol oynamamışdı. Belə ki, Əmir Kiya Rüstəmdən olduğu qədər, bəlkə, daha artıq dərəcədə qızılbaş əmirlərindən ehtiyat edirdi. O, yaxşı bilirdi ki, Səfəvilərə xəyanət edəcəyi təqdirdə onların fanatik və çılğın tərəfdarları olan döyüşkən qızılbaşlar bunun intiqamını almaq üçün əllərindən gələni edəcəklər. Yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz kimi, Rüstəm padşahdan birinci elçi gəldikdən sonra da Əmir Kiya şeyxzadələri təhvil vermək istəmiş, lakin qızılbaşların kəskin müdaxiləsi nəticəsində mövqeyindən imtina etməli olmuşdu. Elçinin bu cavabı Rüstəmə çatdırması qısa müddət üçün gərginliyi aradan qaldırsa da, Əmir Kiyanın satqın bir qohumunun Lahican hakiminin Şeyx Heydər oğullarını öz yanında gizlətməsi barədə Ağqoyunlu padşahına dəqiq məlumat gətirməsi Rüstəmin xeyli qəzəblənməsinə səbəb oldu. O, minbaşı rütbəsində olan Qasım bəy Türkman adlı bir zabiti 300 nəfər qorçu ilə birlikdə Lahicana göndərib, Səfəvi şeyxzadələrini növbəti dəfə, lakin daha sərt və qətiyyətli bir şəkildə tələb etdi. Rüstəm padşah, Əmir Kiyaya göndərdiyi məktubda yazırdı: “Bundan daha artıq dərəcədə bizi özündən incik salma! Sultan Heydərin uşaqlarını dərhal Qasım bəyə ver ki, bizim xidmətimizə gətirsin. Yoxsa özüm gələrəm, bütün Gilanı çapıb-talayaram və qətliam törədərəm”. Əmir Kiya vaxt qazanmaq üçün möhlət istədi, ciddi axtarışlar aparacağına söz verdi və Ağqoyunlu heyətini qonaq saxladı. Bu xəbər Hüseyn bəy Lələ başda olmaqla əhl-i ixtisasa çatdı. Nəticədə, tədbir tökərək, Ağqoyunlu zabitini aldatmağı qərara aldılar.
On gün sonra Əmir Kiyanın göstərişi ilə iki ağac arasında kəndir çəkdilər və kəndirdən zənbil asaraq, İsmayılgili oraya qoydular. Yalnız bundan sonra Əmir Kiya, Qasım bəyi yanına çağıraraq, “adam göndərib, bu vilayəti ev-ev, kənd-kənd axtardığını, lakin Sultan Heydərin övladlarından bir nişanə zahir olmadığını” dedi və əlini “Quran”a basaraq and içdi ki, “onlar Gilan torpağında deyillər”. Həmin vaxt şeyxzadələr iki ağac arasında asılı qalan zənbilin içində olduqlarından, həqiqətən də, “Gilan torpağında deyildilər”. O dövrün məşhur seyidlərindən olan Lahican hakiminin “Quran”a əl basması Qasım bəyi inandırdı və o, sakitcə öz dəstəsini götürüb, Təbrizə qayıtmalı oldu.
Beləliklə, Rüstəm padşah 1494-97-cı illərdə üç dəfə İsmayılı və onun qardaşlarını Əmir Kiyadan tələb etsə də, Lahican hakimi hər dəfə müxtəlif bəhanələrlə onları təhvil verməkdən imtina etdi.
Məqalədə Namiq Musalının “I Şah İsmayılın hakimiyyəti” əsərindən istifadə edilib.
Hikmət
Ölkə.Az
