Mənəvi abidə uçurum qarşısında, yaxud Ququ quşunun xisləti
Birinci məqalə
2010-cu ilin may ayının 12-si idi. Azərbaycan Akademik Milli Dram Teatrının kollektivinə bildirildi ki, sabah saat 16.00-da M.F.Axundzadə adına Milli Kitabxanada olun. Nazir sizinlə görüşəcək. O zaman teatrın binası təmirdə idi. Kollektivə İzmir prospektində “Mir” studiyasının yerləşdiyi binada cəmi 5 otaq vermişdilər. Kimi öz hesabına ezamiyyətə buraxılmış, kimi gəlib işini bitirdikdən sonra öz yerini başqa iş yoldaşına verirdi ki, o da öz işlərini tamamlasın, kimi də tapşırıqları studiyanın həyətindəki çayxanada yerinə yetirirdi. Xəbər günün ikinci yarısı gəlmişdi. Ona görə də telefon zəngləri işə düşdü və deyilən vaxt hamı kitabxananın böyük yığıncaq salonunda toplaşdı. Elə oradaca məlum oldu ki, teatrın rəhbərliyində kadr dəyişikliyi olacaq. Direktor, Əməkdar mədəniyyət işçisi Maqbet Bünyadov başqa işə keçirilir, xalq artisti, baş rejissor Mərahim Fərzəlibəyov isə sıravi rejissor vəzifəsində qalır. Teatra yeni direktor İncəsənət Muzeyinə rəhbərlik edən İsrafil İsrafilov gətirilir.
Mərahim müəllimin də, Maqbet müəllimin də səhnə sənətimizin inkişafında böyük xidmətləri vardı. Amma görünür, bir neçə aydan sonra yeni təmirdən sonra istifadəyə veriləcək teatrın işini gücləndirmək lazım idi. Bunu kollektiv də, İsrafilovu göndərən yuxarı dairələr də, teatr ictimaiyyəti də başa düşürdü.
Teatrdakı kadr dəyişikliyini bizim bu mənəvi abidəmizə qayğı kimi qiymətləndirmək olardı. İsrafilov ora direktor təyin olunmasa idi. Elə İsrafilov da bəlkə teatrda çox iş görə bilərdi, əgər Akademik Milli Dram Teatrına mənəvi abidə kimi yanaşsa idi.
Mənəvi abidəni yaşadan insanlardır. O insanlar ki, öz yaradıcılıqlarında, işlərində, gündəlik həyat tərzlərində onu həyata keçirirlər. Əgər maddi abidələrin sonu onların yaradılmasında istifadə olunan materialların ömrü qədərdirsə, mənəvi abidənin yaşı onları yaşadan nəsillərin həyatı çərçivəsindədir. Yəni sabah mənəvi abidəni yaşadan sənətkarlar yoxdursa, demək o, tarixə qovuşacaq, daha onu yaşadanlar yox, yalnız araşdıranlar yada salacaqlar.
Bəli, Milli Dram Teatrı mənəvi abidədir. Azərbaycan professional teatr sənətinin yaşı onunla ölçülür. Özündə Azərbaycan səhnə sənətinin ən gözəl ənənələrini yaşadır. Hətta bu ənənəyə sadiqlik, qısqanclıq üstündə teatrın yaradıcı kollektivi arasında mübahisələr, münaqişələr, söhbətlər də olur. Teatrın binası qəzaya, təbii fəlakətə uğraya, hətta kollektiv başqa binaya da köçə bilər, amma o teatr mənən yaşayacaq. Lakin yaradıcı kollektivin hamısının birdən işdən uzaqlaşdırılması həmin teatrın məhvi deməkdir. Mən inanıram ki, İsrafilovu həmin vəzifəyə göndərənlər Milli Dram Teatrını dağıdıb yerində yeni səhnə müəssisəsi yaratmağı onun qarşısına məqsəd qoymamışdılar. Onun qarşısına qoyulan məqsəd bu teatrın ənənəsinə istinad edərək onu yaşatmaq, buraxılan səhvləri düzəltmək idi. Amma...
İsrafilov direktor təyin olunandan bir neçə gün sonra bildirdi ki, teatr bir müddət baş rejissorsuz işləyəcək. Kollektiv belə düşünürdü ki, teatrın bədii rəhbəri kürsüsünü tutmaq üçün axtarış gedir. Yəqin Azərbaycan rejissorları arasından ən yaxşısını seçib həmin vəzifəyə təyin edəcəklər. O da teatrın ənənəsinə sadiq qalaraq yaradıcılıq axtarışları aparacaq. Amma sən saydığını say, gör İsrafil müəllim nə sayır. Hələ bu azmış kimi, çox keçmədi daha bir “islahat” ortaya çıxdı. Teatrın bütün rejissorları işdən azad olundu. Onları işdən çıxarmağa razı salmaq üçün müxtəlif vədlər verildi...
“İslahat”ın üçüncü mərhələsi lap gül vururdu. Teatrın bütün kollektivi, o cümlədən, aktyorlar işdən azad olunurdular (qeyri-qanuni olsa da). Dedilər ki, İsrafilov özü teatra lazım bildiyi insanları işə götürəcək. Təsəvvür edirsinizmi, teatrın bədii rəhbəri, rejissorları və aktyorları (mən hələ digər işçiləri demirəm) işdən azad olunurlar. Bu, o deməkdir ki, Akademik Milli Dram Teatrı kimi mənəvi abidəmiz dağılır. Yerində binası qalır. Onun içərisində tamaşa oynanılacaq. Ancaq o, "Azdrama"nın tamaşası olmayacaq. Təsəvvür edin ki, kimisə Qız qalasına direktor qoyurlar. O da deyir ki, bunun daşları pisdir, əyri-üyrüdür, indi “mişar” daşları var, müxtəlif növ mərmərlər, qranitlər mövcuddur, nə bilim hansısa tikinti materialları çıxıb, mən Qız qalasını söküb, ondan hündürünü, ondan müasirini tikəcəyəm. Maddi abidəmiz olan Qız qalasını daşı-kəsəyi yaşatdığı kimi Milli Dram Teatrını onun işçiləri, əsasən də baş rejissor başda olmaqla yaradıcı kollektivi – rejissorlar, aktyorlar yaşadırlar. Əgər bunlar yoxdursa, onda bu mənəvi abidəni kim yaşadacaq. Şübhəsiz, Qız qalası dünyanın yeddi möcüzəsindən biri olmadığı kimi, Milli Dram Teatrı da planetin ən möhtəşəm teatrı deyil. Amma səhnə sənətimizdə öz ornamenti var.
Üçüncü yaradıcılıq islahatında İsrafilovun oxu daşa dəydi. Teatrın bəzi texniki işçiləri minnətlə, haralardansa xahiş etməklə işdə qalırdılarsa, aktyorların əksəriyyəti heç də İsrafilovun istədiyi kimi, onun ürəyincə hərəkət etmədilər. Qiyam qaldırdılar. Haralara lazımdırsa, şikayət etdilər. Mətbuata üz tutdular.
Gələcək yazılarımızda bu məsələyə bir daha qayıdacağıq. Amma bir az irəli gedərək demək istəyirik ki, bu gün Milli Dram Teatrının kollektivi o “qiyamçı” aktyorlara borcludur. Ola bilsin onlardan kimlərsə öz iş yerini itirməmək üçün İsrafil müəllimin göstərişinə əməl etmədilər. Amma nəticədə teatr uddu. Əks halda, bu səhnə ocağımızdan qalan yalnız onun binası olacaqdı.
Elə o vaxtdan da Akademik Milli Dram Teatrının aktyorları İsrafilovun nifrət hədəfinə çevrildilər. Bu gün mən aydınlaşdıra bilmirəm ki, o, inadından niyə əl çəkmək istəmirdi. Bu “özbaşınalığa” görə aktyorlardan qisasmı alırdı, yoxsa öz ideyalarını həyata keçirə bilmirdi?! Yoxsa başqa bir səbəb var idi, deyə bilmərəm. İsrafilov kollektivə “siz siz olun, mən də mən, bu teatrı dağıdıb yerində yaxşısını tikərəm” prinsipi ilə işləməyə başladı.
Əmək qanunvericiliyinə zidd olaraq kollektivin üzvləri ilə cəmi bir illik müqavilə bağlandı. Qanunvericilikdə isə bir şəxs bir yerdə beş ildən artıq işləyibsə, onunla bağlanan müqavilə daimi olmalıdır. Bu isə o demək idi ki, bir ildən sonra ikinci müqavilə bağlanmaya da bilər.
İsrafil müəllim işə başladıqca, tamaşalar hazırlandıqca teatrda narazılıqlar da artırdı. Kollektiv arasında “limandra” adlanan yenilik həyata keçirildi (“Ulduz” filmində Gülümsərovun kəşfi – A.İ). Sən demə, Akademik Milli Dram Teatrının “Yuğ” teatrının köməyinə ehtiyacı varmış. Həmin teatrın aktyorları, rejissorları teatra dəvət olundu. Və tamaşalarda eklektika, müxtəlif üslubların çarpazlaşması, bir-birinə qovuşması başlandı. Teatrı bu günə mən deməzdim ki, İsrafilovun xəyanəti qoydu, deyərdim ki, ağlı və fərasəti saldı. Axı, o, nə etsin ki, ağlı bundan o yana, bacarığı isə dərinə rişə ata bilmir.
Biz “Yuğ” teatrında çalışan insanların sənət yanğısını, sənətə məhəbbətini yüksək qiymətləndiririk. Amma Akademik Milli Dram Teatrı ilə “Yuğ” fərqli sənət estetikalarına malikdirlər. Müəllimim Mehdi Məmmədov belə halları “uyuşmazlıq nəzəriyyəsi” adlandırırdı. O zaman insanlar arasında ürəkköçürmə yeni başlanmışdı. Deyirdi ki, “hər insan bədəni hər insan ürəyini qəbul etmir. Bunu qabaqcadan düşünüb-daşınmaq lazımdır. Sənət də elədir”.
“Yuğ” ilə uyuşmazlığı teatrın bütün kollektivi anlayırdı. Əslində “Yuğ”un banisi rəhmətlik Vaqif İbrahimoğlunun da, bu teatrı yaratmaqda, dövlət statusu almaqda ona kömək edən insanların da məramı yeni tipli, “anti-ənənəvi” bir teatr yaratmaq idi. Onlar başa düşürdülər ki, belə teatrı Akademik Milli Dram Teatrının içərisində qurmaq qeyri-mümkündür. Bu sınaqları aparmaq üçün “Yuğ” üçün hər cür şərait yaradıldı. Ona kənarda bina verildi. Amma nə edəsən ki, onların başa düşdüyünü İsrafilov mənimsəyə bilmədi, teatrın kollektiv sənət olduğunu nəzərə almadı. Əvəzində, dediyimiz kimi, Gülümsərovun “Limandra” əməliyyatı başlandı. Musiqiçilər arasında belə bir termin var: “Filankəs xoruz buraxdı”. Yəni, ansamblın içərisində yad bir musiqi səslənir, harmoniya pozulur. Əgər teatrın bir tamaşasında “Azdrama”nın aktyorları öz səsi ilə, “Yuğ” aktyorları isə mikrofonla danışırsa, bəs bu xoruz buraxmaq deyil?! Çox yerə əlləri çatmayan “azdramaçılar” “yuğçuların” gəlişi ilə əlaqədar istehza ilə teatrın adında yenilik etməyə başladılar. Teatrı İsrafilov adına Milli Dram “Yuğ” teatrı adlandırmağa başladılar.
Demək olmaz ki, İsrafilov axtarış aparmır. Axtarış aparır. Amma tapdığı itirdiyindən dəyərsiz olur. O, hər vəchlə Akademik Milli Dram Teatrı binasının içərisində yeni tipli teatr yaratmaq istəyir. Mən bir daha deyirəm, yüz faiz əminəm ki, İsrafil müəllimi Akademik Milli Dram Teatrına direktor göndərənlərin bir məqsədi olub: Bu teatrın ənənəsini yaşatmaq və inkişaf etdirmək. Onda bir sual ortaya çıxır. Bu mənəvi abidəmizi dağıdıb yerində yeni abidə tikmək istəyi haradan qaynaqlanır. Mən belə zənn edirəm ki, İsrafilovun xislətindən və onun əqidə dostlarının nəzəriyyəsindən. Onlar belə düşünüblər ki, teatrın bütün heyətini ləğv etdikdən sonra, əvəzində öz istədikləri sənətkarları yığacaq və yeni tipli teatr icad edəcəklər. Onda ikinci bir sual ortaya çıxır. Axı, onların belə bir konsepsiyası vardısa, layihə hazırlayıb ya qrant ala, ya da onu sevdikləri “Yuğ” teatrında həyata keçirə bilərdilər? Bu sualın cavabı elə də mürəkkəb deyil. Əvvəla, “Yuğ”çular özlərinə yad konsepsiyanı qəbul etməzdilər, digər tərəfdən, onlara Akademik Milli Dram Teatrının nüfuzu, binası və tamaşaçısı lazım idi. Bilmirdilər ki, yeni teatr yaratmaq onların əqli və istedadı xaricindədir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan teatr tarixində üç rejissorun – İsmayıl Hidayətzadənin, Hüseynağa Atakişiyevin və Vaqif İbrahimoğlunun öz teatrlarını yaratmaq üçün konsepsiyaları olub. Digərləri səhnə sənətimizi ənənələr üzərində inkişaf etdiriblər.
Teatrla birlikdə “İsrafilovçuların” özlərinin də günü-gündən nüfuzları və teatrın tamaşaçısı getdikcə azalır, 50%-dən bir qədər yüksəkdir. Gələn tamaşaçıların əksəriyyəti də yeni il şənliklərində, Novruz bayramlarında gələn bağça yaşlı uşaqlardır. Bura bazar günlərində gündüz göstərilən tamaşaları da əlavə etsək, böyük yaşlı tamaşaçıların gəlmə faizi birrəqəmli olacaq.
İndi İsrafil müəllimdən özünü tam qoruya bilən teatrın binasıdır ki, orada da İsrafil müəllim sınaqlarını aparır. Artıq beş ildən çoxdur ki, sınaqlar davam edir, nəticə göz qabağındadır. İsrafil müəllim hündür görünmək üçün hoppanır, amma yerə düşəndə xəbər tutur ki, ya özünü, ya da ətrafındakıları zədələyib. Əyani misallar gətirəcəyəm. Milli Teatrın sayılıb-seçilmiş aktyorları məgər oyuncaqdır ki, İsrafil müəllim onları sınaq aktyorları və rejissorları ilə bərabər tutur? Əgər “Yuğ” teatrına kömək lazımdırsa, qoy Milli Teatrın rejissorları və yaxud aktyorları gedib öz teatrlarında onlara kömək etsin. Əgər İsrafil müəllim hər hansı bir rejissorun, hətta aktyorun belə rejissorluq fəaliyyətini imtahan etmək istəyirsə, bunun üçün Milli Dram Teatrının sınaq meydanı – kiçik səhnəsi var. Hansı ağıllı komandir döyüş meydanından əsgərlərini çəkib oranı sınaq meydanına çevirər?
Digər tərəfdən sınaqdan əvvəl düşünüb-daşınmalı, ölçülüb-biçilməlidir. Təsəvvür edin ki, teatrın tanınmış sənətkarları xaricdən, yaxud ölkənin içərisindən çağırılmış rejissorların ixtiyarına verilir ki, bunlara sınaq keçirin. Bir məsələ unudulur ki, zər qədrini zərgər bilər. Milli Teatrımızın aktyorları da səhnəmizin zəridirlər. Hətta bəzi hallarda aktyorlar rejissorlara kömək etməyə, əsərin ideyasını, məramını başa salmağa məcbur olurlar. Məsələn... “Nadir şah” tamaşası Ramiz Novruzun “əməyi”, “yol göstərməyi” sayəsində bir təhər ərsəyə gəlib.
Bu gün teatrın üzünü az-çox ağardan Mərahim Fərzəlibəyov, Azər Paşa Nemətov, Bəhram Osmanov, Rövşən Almuradlı tərəfindən qoyulan tamaşalardır. Bu rejissorlar elə teatrda işləyirdilər də... Daha “islahat” keçirib onları teatrdan çıxarmağa nə hacət vardı. Mən bu siyahıya Oruc Qurbanovun hazırladığı “Oliqarx” tamaşasını əlavə etmək istərdim.
İnsan bir iş görəndə yüz ölçüb, bir biçməlidir. Əgər İsrafil müəllim özünü hər şeyi bilən kimi göstərib məsləhətləşsəydi çox şey qazanardı. Elə Bertold Brextin “Kuraj ana və uşaqları” pyesinin tamaşasının taleyi kimi. Təəssüf ki, özünü bizdən üstün tutan İsrafil müəllim heç kimlə məsləhətləşmədi. Əgər məsləhətləşsəydi, mən deyərdim ki, Brextin epik teatrı vasitəsilə Milli Dram Teatrında sınaq aparmaq olmaz. Brext teatrı tamam başqa bir sistemdir. Stanislavskinin yaşama məktəbi deyil. Brextin üslubunu bizdə bilən iki professional rejissor vardı: Hüseynağa Atakişiyev və Rəhman Əlizadə. Bir də Brext məktəbini Cahangir Novruzov bilir. Əgər o tamaşanı qoymaq belə vacibdirsə, quruluşunu Rafiq Əliyevin yerinə heç olmazsa Cahangir Novruzova tapşırardıq. Əgər Brextin adı çəkilən əsərini Mərdəkan xalq teatrının üzvləri qoysa idi, daha keyfiyyətli alınardı. Çünki həmin teatrda Rəhman Əlizadənin əlindən su içmiş gənclər çalışırlar.
Rafiq Əliyev Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrının yetirməsidir. Bu teatr isə Stanislavski sistemi əsasında formalaşıb. Brext öz sistemini yaradarkən Şərq meydan teatrından, aşıq sənətindən də bəhrələnib. Rafiq müəllimi azdan-çoxdan mən də tanıyıram. Savadına və bacarığına da şübhəm yoxdur, əsasən də rus mədəniyyətini yaxşı bilir. Amma o hara, Brext hara, aşıq sənəti hara, meydan teatrı hara.
Başqa bir misal: Rejissor Namiq Ağayevin Azərbaycan Kukla Teatrının inkişafında əməyi az deyil. Oranın baş rejissoru olub. İndi o, Milli Dram Teatrına dəvət olunub və ona Sadıq Şendilin “Qanlı Nigar” pyesinin quruluşu həvalə edilib. Tamaşada rol alan insanlar içərisində tanınmış aktyorlar da var. Məşqdə rejissorlar və aktyorlar bir-birini başa düşmürlər. Aktyorlar A.M.Şərifzadənin, Ə.Ələkbərovun, M.Davudovanın, R.Əfqanlının, H.Qurbanovanın səhnə ənənələrini yaşadır, rejissor Kukla Teatrının. İndi gəlin məşqlərdə mərəkəyə baxın. Təsəvvür edin ki, Oqtay Zülfüqarov Xan Şuşinskiyə, Zülfü Adıgözəlova “Kukla” mahnısını öyrədir. Onlar da oxuya bilmir. Gah bəstəkarla ifaçılar bir-birini günahlandırır, gah da günahı mahnının mətnində, musiqidə görürlər. Amma deyən yoxdur ki, layihə hansı ............... ideyasıdır. Şübhəsiz, İsrafilovun ideyası. Digər tərəfdən İsrafil müəllim bunları qəsdən etmir ki, bacardığı, ağlının kəsdiyi budur. Ona yenilik, lazımdır, islahat lazımdır.
Bu mənzərəni təsəvvür etmək üçün Əzim Əzimzadənin karikaturası, Mirzə Ələkbər Sabirin satirası çatmır. Hardasan, ay Cəlil Məmmədquluzadə? “Molla Nəsrəddin” üçün bundan yaxşı material tapacaqsan?!
Cənab direktorun “əvəzsiz” islahatları nəticəsində nəhayət ki, teatrda bir yenilik ixtira olunub. Azdrama tamaşası termini Teatrın Bədii Şurasının üzvü, nazirliyin incəsənət idarəsinin teatr sektorunun müdiri Naidə İsmayılzadə Bədii Şuranın yığıncaqlarında İsrafil müəllimin yadına tez-tez Azdramanın ənənəsi olduğunu salır, teatrı ənənələrinə sadiq qalmağa çağırır. Onun inadkarlığı nəticəsində bir çox tamaşalarda ədəbsiz səhnələr çıxarılıb, hətta tamaşa bağlanılıb.
Amma qalanları da var. “Lənkəran xanının vəziri” tamaşasında bir obraz var. Xacə obrazı. Bu obrazdan teatrın bütün gənc aktyorları imtina etdilər. Çünki rejissorun yozumu maarifçi M.F.Axundzadənin yaratdığı obrazla ziddiyyət təşkil edir. Axundzadədə bu obraz digər nökərlərdən fərqlənməyən fağır, haqsızlığa düçar olmuş bir insandır. Rejissorun yozumunda isə o, əxlaqsızdır, el dilində desək, qadın yerinə saxlanan gədədir. Ona görə də bu rolu qadın aktrisalardan biri oynamalı oldu.
“Lənkəran xanının vəziri” tamaşası əsas etibarilə məktəblilər üçün nəzərdə tutulub. Daha doğrusu, yeniyetmələr üçün. Rejissor yozumunda gülüş xətrinə Xacənin pis əməllərinə simpatiya oyatmağa çalışır. İndi gəl görüşlərdə müəllimlərin və şagirdlərin sualları qarşısında dur. (Mən teatrda işləyərkən tez-tez məktəblərdə aktyorlarla görüşlər keçirirdim. İsrafil müəllimin də tərəfdarı olduğu bu görüşlər kaş məndən sonra da davam edəydi).
Özü də İsrafil müəllim deyir ki, bu əsər repertuarda daim qalmalıdır. Digər tamaşalarda da belə biabırçılıqlar az deyil. Bəzi tamaşaçılar mənim yanımda inzibatçılara, teatrın digər işçilərinə iradlarını bildirir, hətta ailələrini götürüb teatrı bu günə qoyanları söyə-söyə tamaşanı yarımçıq tərk edirdilər. Axı, Milli Dram Teatrının tamaşaçıları bu səhnə ocağını ibrət məktəbi, mənəviyyat ocağı kimi görüblər.
Deyəcəksiniz ki, “təndirdə təndir çörəyi” olduğu kimi, “Azdrama”da elə “Azdrama” tamaşası olar da. Ya da qaranquşun üstündə yatdığı yumurtadan qaranquş, qartalın üstündə yatdığı yumurtadan qartal çıxar. Amma bir quş da var. Ququ quşu. O, yumurtalarını başqa quşların yumurtasının yanında qoyur. Özü isə kefinin dalınca gedir. Faciə ondadır ki, Ququ quşunun yumurtalarından çıxan balalar o biri balaları yuvadan atır. Yumurta üstündə oturan quş bu faciəni görəndə artıq gec olur... Bu gün teatrın kollektivini də, tamaşaçılarını da narahat edən cənab İsrafilovun Ququ quşunun yumurtası ilə eyniyyət təşkil edən əməlləridir.
P.S. Oxuculardan xahiş olunur ki, Qu quşunu Ququ quşu ilə dəyişik salmasınlar.
Atababa Hacıbabayev
teatrşünas
