Qorqudşünaslıqda mühüm

Şifahi xalq ədəbiyyatımızın qədim yazılı abidəsi olan Oğuz türk dastanı “Kitabi-Dədə Qorqud”un boylarını özündə ehtiva edən Oğuznamə 13-cü əsrə qədər kitab şəklində mövcud olub.

Bu, Dədə Qorqud boylarının şifahi şəkildən əsildən-nəslə ötürülərək 16-cı əsrdə yazıya köçürülməsi barədə yayılmış məlumatı alt-üst edir. Bu qənaətə misirli tarixçi, əslən səlcuq türklərindən olan Əbu Bəkr bin Abdullah bin Aybəkəd-Davadarinin (öl. Miladi 1335-ci ildə) “Durərət-Tican vağurar tavarix-z-zaman” adlı əsərinin Misir kitabxanasında saxlanılan əlyazmasının əldə etdiyimiz foto-surətini tədqiq edərk əngəlinib.

Qeyd edilməlidir ki, əlyazmanın bizə məlum iki nüsxəsi vardır. Onlardan biri Türkiyədə (Süleymaniyyə Damad İbrahim Kitabxanası) saxlanılır. Digəri isə, Bakıdakı Misir Mədəniyyət Mərkəzinin direktoru dr. Əhməd Sami əl-Aidi tərəfindən Misirin “Dərul-Kutubva-l vasaiq” kitabxanasındakı əlyazmadan fotosurəti çıxarılaraq ölkəmizə gətirilmiş və tədqiqata cəlb edilmiş nüsxədir.

Əlyazmada Azərbaycan, ümumilikdə türk ədəbiyyat tarixi üçün əhəmiyyət kəsb edən məlumat 537-ci səhifədə 1229-cu il hadisələrindən bəhs edən bölmədə verilir. Moğul türklərinin zühurundan və hücumlarından, hökmdarlarından bəhs edən bölmənin müqəddiməsində əd-Davadar itürklər arasında qədimdən iki kitabın məşhur olub əldən-əldə dolaşdığını bildirir.

“Burada bu qövmün əvvəli, ortaya çıxışı və işlərinin başlanğıcını qeyd edək. Bu, onların (türklərin) özdillərində "Ulu Han Ata Bitikci" adlanan kitabından mənə məlum olana görə, onların yaranışının başlanğıcı və onlardan qabaqkıların hallarının bəzi özətidir ki, pak şəriətlə düz gəlmir. Onun mənası və anlamı Böyük Ata Hökmdarın kitabıdır. Bu kitab əvvəlki türklərdən moğullara və qıpçaqlara məlumdur və aralarında ona böyük hörmət bəsləyirlər. Habelə digər türklərdə də əldən-ələ gəzdirdikləri Oğuznuma (və ya Oğuznamə) adlandırdıqları bir kitab vardır. Orada (kitabda) onların işlərinin başlanğıcı, birinci hökmdarları qeyd edilir. Onların böyükləri Oğuz adlanır”.

Göründüyü kimi, əd-Davadari bu "Oğuznamə" nüsxəsi ilə tanış olmuş və ondan istifadə etmişdir. Müəllif qeyd edirki, türklərin Oğuznamə kimi adı “Ulu Han Ata Bitikci” olan digər məşhur kitabı da vardır. Müəllif onun hələ Abbasilər hərəkatının banisi Əbu Müslim əl-Xorasaninin (öl. miladi 755-ci il) kitabxanasında mövcud olduğunu, ona da babası 6-cı əsrdə Sasani hökmdarı Ənuşirəvanın vəziri, bəzi mənbələrdə əslən türk olduğu iddia edilən Buzurg mehr ibn Bəhtiganın kitabxanasından gəlib çatdığını qeyd edir. Miladi 826-27-ci ildə kitab xəlifə Məmunun yaxınlarından olan Cibril bin Bəhtişu tərəfindən türk dilindən fars dilinə tərcümə edilib. Orijinalı günümüzə qədər gəlib çatmamış bu kitab elm aləminə məhz əd-Davadarinin farscadan ərəbcəyə tərcüməsində tanınıb.

Bəzi tədqiqatlarda bu iki kitab eyniləşdirilsə də, əslində, əlyazmadan da göründüyü kimi, onlar iki müxtəlif əsərlərdir. Buradan aydın olur ki, hələ islamdan öncə türk dilində yazılmış kitablar kitabxanaları bəzəyirdi.

Əd-Davadarinin Oğuznamədən danışarkən Təpəgöz hekayəsinə toxunması Dədə Qorqud dastanının boylarının hələ 16-cı əsrdə bir kitabda cəm edilənədək 13-cü əsrə qədər yazılı şəkildə mövcud olduğundan xəbər verir. Tarixçinin nəql etdiyi Təpəgöz hekayəsinin süjeti Dədə Qorqud dastanındakı Basatın Təpəgözü öldürməsi boyu ilə demək olar ki, eyniyyət təşkil edir. Bunun özü də böyların XVI əsrdə toplanıb yazıya köçürülərkən sonradan uydurulması haqqında olan iddiaları alt-üst edir.

Həmçinin Oğuznamədəki bəzi əhvalatların islam şəriəti ilə uyuşmadığı barədə "Durərət-Tican"da irəli sürülən fikrin özü də boyların mövzusunun hələ 7-ci əsrə qədər türklər arasında məşhur olduğunu bildirir. Əd-Davadari burada Dədə Qorqudun adını çəkməsə də bu hekayələrin oğuzların arasında bilikli və zəkalı şəxslər tərəfindən əzbərlənib qopuzlarında çalındığını bildirir ki, bu da hər boyun sonunda Dədə Qorqudun boy-boylayıb, soy-soylayıb, oğuz igidlərinin başına gələnləri haqqında danışması motivi ilə eynidir. “Durərət-Tican”-nın Oğuznamə ilə bağlı bölümündə daha sonra deyilir:

"Oğuznuma adlanan bu kitabda öz aralarında Təpəgöz adlandırdıqları bir şəxsin əhvalatından da danışılır. Bu Təpəgöz onların ölkələrini xaraba qoymuş, qədim türklərdən böyüklərini qətl etmişdir. İddia etdikləri kimi, o, eybəcər yaradılmışdı, təpəsində bir gözü varidi. Ona qılınc və nizə təsir etmirdi. Onun anası böyük dəniz pərilərindən idi. Atası isə on qoç dərisindən düzəldilmiş və başını tamamən örtən papaq geyinirmiş. Onların (oğuzların) onun haqqında söhbət və məşhur hekayələri vardır ki, bu günümüzədək aralarında dolaşır, aralarında zəka və bilik sahibi olanlar bunları əzbərləyir və qopuzları ilə çalırlar. Sonda. Bu Təpəgözü türklərin arasında böyüyüb boya-başa çatmış Arus oğlu Basat adlanan şöhrətli və güclü bir gənc öldürmüşdür.

Onu öldürməsinə səbəb isə yenə də onların arasında böyümüş, at çapmaqda heç kəsin qalib gələ bilmədiyi bir qızın onunla şərt kəsməsi olmuşdur. Arus oğlu Basat qızı məğlub etmiş, onunla evlənmişdir.

Birlikdə atası Arusun yanına gəlib ona müjdə verərək oğlunun həmin qızı məğlub etdiyini bildirərkən atası belə demişdir: mən də elə düşündüm ki, o (oğlum), Təpəgözü öldürdü.
Basat adlı bu gənc bunu eşidərək, hiylələr tökərək sonda Təpəgözü öldürmüşdür. Onların arasında elə hallar baş vermişdir ki, ağıla belə sığmır və türklərin xurafatlarındandır. Mən bu müqəddiməni yazdım ki, oxucu mənim bu insanların çox hallarından xəbərdar olduğumu bilsin və onların işləri, macəraları barədə yazdıqlarımı inkar etməsin".

Qeyd edilməlidir ki, Dədə Qorqud eposunun Təpəgözlə bağlı boyu ilk dəfə 1815-ci ildə eposun Drezden nüsxəsini tapmış alman türkoloqu Henrix fon Dits tərəfindən nəşr edilib. Məhz bundan sonra Dədə Qorqud eposu geniş elmi tədqiqatlara cəlb edilib və barəsində müxtəlif dillərdə əsərlər yazılıb. Alimin öz tədqiqatlarında Təpəgöz personajı ilə Homerin "Odisseya"sındakı Siklopu müqayisə edərək, birincinin daha ilkin bədii mənbədən gəldiyini bildirməsi, Dədə Qorqud boylarının nə qədər qədim olduğunu bir daha sübut edir.

Şıxəli Əliyev, tarixçi şərqşünas
Ölkə.az