“Ölülər”i ziyarət edək.

Yazımın ilk cümləsi ilə ərz etmək istəyirəm ki, mən teatrşünas deyiləm; amma aşağıda irəli sürdüyüm müddəaların həvəskar bir naşı tərəfindən məqalə yazmaq xatirinə, və ya sifarişlə qələmə alınması fikrinin də yaranmasını istəməzdim.

Tamaşa barədə ziddiyyətli rəylər irəli sürənlərin nöqteyi-nəzərinə hörmətlə bildirmək istərdim ki, heç bir müəlliflə mübahisə etmək fikrində də deyiləm. Beləliklə, artıq ikinci yüzillikdir ki, bəşər övladı “Ölülər”dən riqqətə gəlir! “Dahi Mirzə Cəlil dünyasını dərk etmək o qədər də sadə bir məsələ deyil” desəm kəşf etmiş olmaram. “Ölülər”i düzgün başa düşmək!...Onu yaxşı öyrənənlər bilirlər ki, bu bir o qədər də sadə və asan iş deyil.Çətinlik və mürəkkəblik “Ölülər”in süjet və kompozisiyasından tutmuş spesifik orijinal bədii keyfiyyətlərindən,oradakı təsvir üsulundan,yazıçı ixtirasından,müsbət qəhrəmanın qeyri-adi mübarizəsindən və s. irəli gəlir.Dramaturgiya tarixində tam bir yenilik olan “Ölülər”in ideya-bədii dəyərini layiqincə başa düşüb,izah etmək üçün ən yaxşı yol bu əsər üzərində çoxcəhətli tədqiqat işi aparmaqdır....”(Ə.Mirfeyzulla oğlu,“Tədqiqat davam edir”Azərbaycan”jurnalı, may,1967, s.129-132) Yəqin ki, oxucuya artıq bəlli oldu ki,söhbət bu günlərdə-daha doğrusu baxış tamaşası 2016-cı ilin may ayının 27-də nümayiş etdirilən “Ölülər”( Tamaşanın qurulşçu rejissoru və rəssamı Respublikanın xalq artisti,professor,Azər Paşa Nemət,bəstəkar Qara Qarayev,) tamaşasından gedir.Cəmi bir neçə dəfə oynanılan “Ölülər” artıq müxtəlif müəlliflər tərəfindən müzakirə obyekti olmuşdur.Amma bu barədə söhbət açmağa lüzum görmürəm, ən azı ona görə ki, həmin yazılar mətbuat səhifələrində geniş oxucu kütləsinə çatdırılmışdır. “Ölülər” bu gün də aktualdır-desəm,yenə də “kəşf” zirvəsini fəth etmiş olmaram.Amma bu aktuallığın bədbin notları üzərində dayanmaq istərdim; o ümidlə ki, yazdıqlarım “Aramızda qalacaq” və bizə “Molla Nəsrəddin”in təbirincə desək, gözləri yaşaranadək “xax-xaa” edib gülməyəcəklər, çünki “Sizi deyib yazıram”, ey XX1 əsrin adamları olan həmfətənlərim! Sizə üzümü tuturam, ey, ali təhsilli, ziyalı “status”lu “imanlılar”(müasir cəmiyyətdə səviyyəcə aşağı pillələrdə “yer alan” insanları və sadəcə təhsilsizləri istisna edirəm),; o “imanlı”lar ki, bu gün də (açıq deyək!) fala baxdırır, bəxt “açdırır”...Məni qınamayın, əgər XX əsrdə pişiyin “danışması”na inananları,XX1 əsrdə-konkret desək bu günlərdə adını çəkmək istəmədiyim Azərbaycan rayonlarının birində ruh “görənlər”i acı-acı müşahidə ediriksə...Əgər (bunu da deyəcəyəm!) lap bu yaxınlara qədər “Lider” televiziyasında özünü ekstrasens adlandıranlar televiziya vasitəsilə (nə olsun ki, dövlət televiziyası deyil) şamı üfürüb zəng vuranların ailə qurmamasının səbəbini “tapırdısa”... Nə isə.Mətləb uzandı. Mən bu gün Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrının yaradıcı heyətinin böyük zəhmətlə meydana çıxardığı və uğurla tamaşaya qoyduğu “Ölülər” barədə danışacağam. Amma nədənsə məndə belə təsəvvür yaranır ki, gurultulu-sürəkli alqışların sahibləri ilə ciddi bir arqument gətirmədən sadəcə dodaq büzənlər müxtəlif xalqların nümayəndələridir, müxtəlif zövq və tərbiyə, müxtəlif təhsil və dünya-görüşünə malik olanlardır.Amma belə olsaydı nə vardı ki; istənilən tamaşada qüsur da ola bilər, istənilən əsəri tənqid etmək də olar.Amma,bilmək istərdim, axı nədir bəyənmədiyimiz? XX əsrin əvvəllərində baş verən ( Mirzə Cəlilin ömür-gün yoldaşı Həmidə xanım Məmmədquluzadənin xatirələrindən bəllidir ki, həmin hadisənin həqiqətən də baş vermiş olduğu yazıçıya danışılandan sonra bu əsəri yaranmışdır) inanılmaz hadisənin “qəhrəmanı” Şeyx Nəsrullahı yaradan Respublikanın xalq artisti Nurəddin Mehdixanlının ifasımı? İsfahan lotusunun obrazını tamaşaçıya çatdıran səhnə ustası canlı və inandırıcı hərəkətlərilə, maraqlı manera və üz cizgilərilə tam və dolğun bir obraz yaratmışdır” deməkdən niyə çəkinirik ki? Bəlkə Şeyx Əhməd obrazının ifaçısıdır(Respublikanın əməkdar aprtisti Aslan Şirinov) bizi qane etməyən? Tamaşada cəmi 6 cümlə ilə Şeyx Əhmədin daxili aləmini tam açan aktyorun hansı süni hərəkəti, hansı “çiy” frazasını eşitdik ki?Xarici görünüşü, hərəkətləri və ümumilikdə ifası ilə İsfahan lotusunun böyründə hərlənməklə öz “pay”ını götürən “ikinci dərəcəli” fırıldaqçı tamaşaçını XX əsrin əvvəllərinə qaytarmırmı? Hacı Kazım obrazının ifaçısı Respublikanın əməkdar artisti Əjdər Həmidovun oyunu üzərində xüsusi dayanmaq istərdim: hər dəfə özünü təqdim edəndə adını özünəməxsus tərzdə söyləyən Hacı Kazım qarşısındakı sanki karmış kimi bərkdən səslənir və bu çığırtı qarğanın səs tembrini xatırlatmaqla obrazın cahilliyinə “işarə vurur”.Fərdi oyun maneralarına malik Həmidov emosional təravətlə coşqu yarada bilir.Düşünürəm ki, Hacı Kazım obrazı Ə.Həmidovun improvizə bacarığından da “xəbər verir”. Kefli İskəndər obrazının ifaçısı Respublikanın əməkdar artisti Anar Heybətov səhnəyə çıxar-çıxmaz “Yox, o, Həsən Turabov ola bilməz, o başqa aləm idi” deyib əlimizi yelləməzdən əvvəl bəlkə səbr edək, tamaşaya baxaq, aktyorun hərəkətlərini izləyək?...Bu yerdə bir haşiyə: Həmidə xanım xatirələrində yazır ki, “O, “Ölülər” pyesasının qəhrəmanına bizim qohumumuz və atamın dostu İskəndər Hacı Həsən oğlunun adını vermişdir.İskəndər çox bacarıqlı və farsca mükəmməl savadlı adam idi....Hüsülü( çətin oxunur-S.R.) kəndində yaşayırdı.Uzun bığı vardı.Özü çox əla şərab hazırlardı.Yerli əhalinin dedi-qodusuna fikir verməz,mollalara məhəl qoymaz və daima içərdi.Keyf əhli idi.Buna görə də camaat onu “Kefli İskəndər” adlandırmışdı. “Revolyusiya və kultura” 1,1940,s.24-33) Başqa bir mənbədən oxuyuruq ki, kefli İsgəndər obrazını XX əsrin 20-ci illərində yaradan

Mirzağa Əliyev xatirələrində yazırdı ki, kefli İskəqdərin prototipinin Naxçıvanda yaşadığını eşidib oraya yollanır.Amma Naxçıvanda ona cavan vəkilin artıq həyatda olmadığını bildirirlər.Kor-peşman geri dönən aktyor Mirzə Cəlildən tərif gözlədiyi halda dramaturq ona fikrini təqribən bu şəkildə bildirir: “Əlbəttə, bu çox yaxşıdır ki, sən öz sənətinə belə ciddi yanaşırsan, amma nəzərə al ki, mən obraz yaradanda tək bir nəfəri müşahidə etmirəm.O cümlədən də kefli İsgəndər surətini təsvir edərkən bir çox fərdlərin xüsusiyyətlərini cəmləyib obraz yaratmışam.... “ Hamıya bəllidir ki, 70 il analoqu olmayan bir dövlətdə yaşamışıq.Və təbii ki, iqtisadiyyatı, səhiyyəsi, siyasəti və...nələri,nələri ...fərqli olan SSRİ adlı dövlətdə ateizm ab-havası hökm sürürdü ki, bu barədə müzakirə və təhlillərə lüzum görmədiyim kimi onilliklər boyunca ədəbiyyatşünaslarımızın C.Məmmədquluzadənin şəxsinin ateist və ya imanlı olması barədə elmi mübahisələrini də müzakirə obyektinə çevirmirəm. Amma fərqli təhlillər yalnız din ətrafında aparılan müzakirələrdə deyildir: məsələn sovet ədəbiyyatşünasları –konkret olaraq Hüseyn İsrafilov hesab edirdi ki, “...Lakin bütün bu təhlillərin və əsərə verilən ümumi qiymətlərin ən ciddi kəsiri o olmuşdur ki, biz “Ölülər”ə Azərbaycan inqilabi demokratiyasının proqram səciyyəli əsəri kimi baxmamışıq; o inqilabi demokratiya ki,Leninin göstərdiyi kimi.1905-ci il inqilabı dövründə və sonra azadlıq hərəkatında yaxından iştirak edirdi..Bir çox məsələlərdə N.Nərimanov,S.M.Əfəndiyev və b. bolşeviklərlə həmrəy olan ...C.Məmmədquluzadə 1909-cu ildə, irticanın ən qatı dövründə köhnə dünyaya ittihamnamə oxuyub,onun adamlarına “ölülər” adı verirsə....biz belə bir əsəri nə üçün “ideyası inqilablı” əsər kimi...təhlil etməyək?.......Bu əsərin ilk variantına “bomba” sözü də təsadüfi gəlib düşməmişdi.İsgəndər deyirdi: “Mən heç bir şeyəm..Əgər mən bir şey olsaydım,cibimdən bir bomba çıxardıb (Əlini uzadıb cibindən araq şüşəsini çıxarır)bu evi bir saniyənin içində havaya dağıdıb,İsfahan lotusunu kərpiclərin altında diri-diri dəfn edərdim”.....Amma qorxmayın,mənim əlimdən elə şeylər gəlməz...Yox,yox,o mənim işim deyil,ancaq mən sizin igidinizəm.Siz camaatın da igidi mənim kimi olar”. Bu qəhrəmanın yalnız öz zəifliyini etiraf etməsidirmi?Xeyr.Bu təkcə İsgəndərin zəifliyinə deyil,tarixi şəraitin hələ inqilabi partlayış üçün münasib olmamasına da işarədir.” (Ə.Mirfeyzullaoğlu, “Tədqiqat davam edir”,“Azərbaycan”jurnalı, may,1967, s.131) Təsəvvür edin.Sən demə Cəlil Məmmədquluzadə Lenin ideyalarına sadiq olmaqla Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasını həsrətlə gözləyirmiş.Əlavə şərhə ehtiyac olmasa da xatırladım ki, yazıçının həyat yoldaşı Həmidə xanım Məmmədquluzadənin dahi Mirzə Cəlil barədə qələmə aldığı son dərəcə qiymətli xatirələrinin nəşri prosesində ondan yazıçının “kommunistləşdirilməsi” tələb olunsa da xanım mövqeyindən dönməmişdi və bu “haman” Həmidə xanımdır ki, qadınlıq heysiyyətinin alçalmasından qorxmadan “Cəlilin sevimli arvadı sayca ikinci olan, ruhi xəstəlikdən vəfat etmiş Nazlı idi” kimi cəsarətli etirafa yol vermişdir ki, heç bir qadın “əlindəki qələmə bu icazəni verməzdi”.Buna yalnız Həmidə xanım qadir idi; Mirzə Cəlil kimi dahi ilə bağlı tarixə-gələcək nəsillərə düzgün informasiya ötürülməsi yolunda hər şeyə-hətta bir qadın kimi özünün arxa plana keçməsinə də razı olan Həmidə xanım-Mirzə Cəlilin üçüncü həyat yoldaşı-məslək dostu!..Mətləbdən uzaq düşməmək üçün mövzuya qayıdıram: Hər hansı bir obrazın ifaçısının oyununa qiymət verərkən əvvəlcə “əl saxlayıb” aktyorun çəkdiyi ağır və üzücü əziyyətin hansı nəticəni verdiyini axtarıb tapmağa çalışaq və əziyyəti “yerə vurmamış“ ən azı əmin olaq ki, obrazın prototipi tamam başqa bir tip olmaqla aktyordan xeyli fərqlidir.Bir sözlə, “Mirzə Cəlilin əsəri elm dünyasında böyük bir yola çıxmışdır.Bu yolda o, artıq çoxları ilə rastlaşmışdır.Ölməz satirik əsər hələ bundan sonra da çox adamla ülfət tapıb birgə addımlayacaq, söhbət edəcəkdir.” (Ə.Mirfeyzulla oğlu, “Tədqiqat davam edir”, “Azərbaycan”jurnalı, may,1967, s.129-132) Amma dil taparaq yanaşı addımlamağa, bu millətin dərd-sərini birgə sağaltmağa israrlı olan Mirzə Cəlil bilmirdi ki, tarix çox amansızdır: tarixmidir amansız, yoxsa zaman?Bəlkə heç biri?Bəlkə amansızlıq insanların-yəni bizim özümüzdədir? Axı XX əsrin 30-cu illərinin şahidi olan saralmış vərəqlərdə başqa şeylər də yazılıb; Mirzə Cəlilin ölümündən sonra onun bu əsərinə qurulmuş məhkəmə iclasında dramaturq Cəfər Cabbarlının çıxışından bəlli olur ki, artıq 37 “havasını” duyan Cabbarlı Mirzə Cəlil əleyhinə çıxış etməyə vadar edilmiş, bir sərxoşun qəhrəman səviyyəsinə qaldırılmasına “etiraz etmişdi”.Təbii ki,Cabbarlı kimi görkəmli qələm ustası bu mövqedə ola bilməz, ən azı Mirzə Cəlilin ölümündən sonra ona hücum etməzdi bilməzdi.Mövzudan kənara çıxmaqda məqsədim ondan ibarətdir ki, əsərin yaranma tarixi, müəllifin yaşadığı dövr, əsərin özü və təbii ki, obrazlar son dərəcə mürəkkəb olmaqla birmənalı şəkildə təhlil oluna bilməz.Bu baxımdan kefli İsgəndər obrazı üzərində dayanmaq istərdim. Oxucunu maraqlandırırsa, şəxsi fikrimi bildirərək qeyd etmək istərdim ki, Mirzə Cəlil dramaturgiyasının araşdırıcısı olaraq , dahi Uzeyir bəyin qəhrəmanı Məşədi İbadın ibarələrilə desəm, “Tarix-Nadiri yarıya kimi”oxuyan adam kimi mürəkkəb kefli İskəndər obrazının ifaçısının zərbələr hədəfi olmasına ən azı təəssüfləndim.Əlbəttə, demək olmaz ki, Heybətov İsgəndər obrazını qüsursuz ifa etmişdir, amma məsələ burasındadır ki, həmin “qüsur”u onun ifasında və istedadının dərəcəsində axtarmaq düzgün olmazdı.Təkrarən bildirirəm ki, kefli İsgəndər kimi mürəkkəb bir obrazın prototipi Mirzə Cəlilin müasirləri tərəfindən müxtəlif cür qələmə verilib.Üstəlik, Mirzə Cəlilin Mirzağa Əliyevə şəxsən dediyi sözlərdən bəlli olur ki, müəllif özü də bu obrazda müxtəlif insanların xasiyyətini “görmüş”dür.Belə olan halda “Belə İsgəndər olmaz” hökmünü çıxarmaq haqqı hansımıza verilib? Yenə bir haşiyə yerinə düşərdi: bu yaxınlarda görkəmli yazıçımız, Yazıçılar Birliyinin sədri,Mirzə Cəlilin yorulmaz tədqiqatçısı və pərəstişkarı Anara ürəyimdə çoxdan bəri gəzdirdiyim sualı verdim: “ Bəlkə sirri açasınız, son olaraq Spartakın maşınındakı Təhminə idimi?” “Bilmirəm” deyə cavb verən müəllif məni heyrətləndirdi və bunun ardınca daha maraqlı bir cavab verdi: “Mən də Sizin kimi.Həyatdakı müxtəlif taleli insanlar-konkret olaraq Təhminənin prototipi necə edərdisə, obraz da elə hərəkət edib-bəlkə də o, deyildi”...Belə... Sənədlərdə daha bir Kefli İsgəndərə “rast gəlirik”: M.S.Ordubadi yazırdı: “X1X əsrin axırlarında Mirzə Cəlil Naxçıvanda yaşayırdı.O vaxt Naxçıvanda yaşayan rus dili müəllimi,xalq arasında “şürbi Mirzə Cəlil” adlanan şəxs ilə dost idi. “Ölülər” pyesindəki İsgəndər haman Mirzə Cəlilin prototipidir..Mən,Məmmədquluzadə Mirzə Cəlillə,haman şürbi Mirzə Cəlil vasitəsilə tanış oldum.”( Q.Məmmədli, “Cəlil Məmmədquluzadə”,“Azərbaycan”jurnalı, may,1967, s.177)Demək istədiyim odur ki, ehtimal ki,Mirzə Cəlil sağ olsaydı “Sən elə mənim təsəvvür etdiyim İsgəndərsən!” və ya “İsgəndərə sən məndən daha yaxınsan, sən demə İsgəndər belə imiş” deyib aktyoru qucaqlardı, bəlkə də yox.Bəlkə də müəllif bu işi bizə həvalə edərdi, yazıçı Anar kimi... O ki, qaldı A.Heybətovun yuxarıda qeyd etdiyim qüsurlarına: təbii ki, tamaşaçı İsgəndəri daha enerjili və zalı lərzəyə gətirən acı qəhqəhələrlə gülən daha “zəhərli” bir qəhrəman kimi görmək istərdi... Tamaşada Hacı Həsən ağa obrazının ifaçısı Respublikanın əməkdar artisti Kazım Abdullayevin oyununu xüsusi qeyd etmək istərdim.“Universal imkanlara malik aktyor” ( professor İsrafil İsrafilov) təhsilli Hacı Həsən ağanın obrazını canlı boyalarla yaratmaqla, onun baş verənlərdən “havalanmaq” dərəcəsinə çatmaq ərəfəsində olmasını inandırıcı jestlərlə oynaır.Hacı Həsən ağa obrazının ifaçısı, mərhum səhnə ustası Məmmədrza Şeyxzamanovu təkrarlamayan K.Abdullayev hündür boya, gur və yapışıqlı səsə və klassik üz cizgilərinə malik ifaçı olmaqla bu göstəricilərinə arxalanaraq zəhmət və müşahidələrinə üstünlük vermiş, fərqli Hacı Həsən ağa obrazını yaratmağa nail olmuşdur.(Qeyd edim ki,bu sətirlərin tamaşanı 3 dəfə seyr etmiş müəllifi K.Abdullayevin tamaşaçı(o cümlədən teatrşünas)tənqidindən kənarda qalmasını müşahidə etməklə onun oyununa yüksək qiymət verənlərlə həmrəydir). Tamaşaçıya teatr səhnəsindən, televiziya tamaşalarından, bədii filmlərdən.... çox doğma olan Respublikanın xalq artisti,...milli ruha qovuşuq, zərif,...yapışıqlı yumoru olan(İ.Rəhimli) Hacı İsmayılovun ilk səhnələrdəki kamil ifası tamaşanın növbəti səhnələrinin uğurundan xəbər verməklə bir növ “stimullaşdırıcı” rol oynayır. H.İsmayılovun ifadə üsulu mənalıdır.O, ümumiyyətlə, “realist səhnə sənətkarı kimi sadəlik və reallıq tərəfdarıdır”(İ.Rəhimli). Daxilən temperamentli olan H.İsmayılov səhnədə ehtiraslı duyğularını cilovlamaq bacarığına malik olmasını burada da nümayiş etdirir. Tamaşada kütləvi səhnələrdə çox böyük özəllik və uğurla çıxış edən epizodik rolların ifaçılarından söz açmamaq insafsızlıq olardı: teleqramı həyəcanla oxuyarkən ustalıqla “ikili” səs çıxaran...un(Respublikanın xalq artisti Rafiq Əzimov),əsərə duzlu toxumlar “səpən” Hacı Kazımın(Respublikanın əməkdar artisti Əjdər Həmidov), Hacı Kərimin (Respublikanın əməkdar artisti Mirzə Ağabəyli), Canəli Canəliyevin (Cəlal), son zamanlar ATV televiziyası ilə nümayiş etdirilən “Dəfnə ağacı” serialından tanıdığımız Rüstəm Rüstəmovun (Əliqulu bəy) və Ramin Şıxəliyevin (Kərbəlayi Vəli)oyunu təqdirəlayiq və yaddaqalandır. Respublikanın əməkdar artisti Elşən Rüstəmov,həmçinin əməkdar artist Sabir Məmmədov tamaşada Hacı Baxşəli obrazını inandırıcı boyalarla tamaşaçıya çatdıra bilmişlər. Yəqin ki, oxucu mənimlə razılaşar ki, tamaşadakı kütləvi səhnələrin personajları bizə dahi Üzeyir bəyin “O olmasın, bu olsun” komediyasındakı kütləni xatırladır;ələlxüsus şlyapalı, intellegent Heydər ağa(Elçin Əfəndi). O ki, qaldı tamaşanın qüsurlarına, bu barədə sənətşünaslıq doktoru, professor İ.İsrafilovun() adlı məqaləsində obyektiv mütəxəssis rəyinə rast gəlirik və düşünürəm ki, müəllifin Azərbaycan dilinin qrammatikasının qaydalarına tam cavab verən mürəkkəb quruluşlu cümlələrinin ətrafında “söz güləşdirmək” ona cavab vermək deyildir.İ.İsrafilovun qeyd etdiyi kimi, Nazlı obrazını oynayan..... təbii oyunu ilə hüquqsuz bir kənd qızının surətini yaratmışdır.Bəlkə də oxucu məni təkrarçılıqda və şablon ifadələr işlətməkdə suçlayar.Elə olan halda fikrimi bu şəkildə ifadə edərdim: səhnədə gördüyüm Nazlı mənə Naxçıvanın ucqar kəndlərində yaşayan qohumlarımızın uşaqlıqdan yaddaşımda həkk olunan qızlarını çox xatırlatdı( atam əslən Naxçıvanlıdır-S.R,).Təbiilik də elə bu deyilmi? Əlbəttə, bu təbiiliyi yalnız aktrisanın (Xədicə Novruzova)“ayağına yazmaq” düzgün olmazdı, belə ki, Nazlının səhnə təcəssümündə , təbii ki, geyim rəssamı, rejissor və yaradıcı heyətin digər üzvlərinin düzgün seçimi rol oynamışdır. Son olaraq: “Milli səhnəmiz “romantik pafosa,...cingiltili səsə,gözəgəlimli səhnə görkəminə,coşğun daxili temperamentə malik..(İ.Rəhimli) Nurəddin Mehdixanlının ifasında növbəti “Şeyx Nəsrullah”ını tapmış, tamaşaçı onun simasında yeni İsfahan lotusunu kəşf etmişdir” desəm, elə bilirəm ki, mübaliğə sayılmaz.(Bəlkə belə deyil?) Beləliklə, Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrı 143-cü teatr mövsümünü başa vurdu.Yeni 144-cü teatr mövsümündə yeniliklər arzusu ilə....

S.Rəsulova 20.07.2016.