Əməkdaşımız bir günlük "əlil" oldu

Yaxşı yadımdadır, 1997-ci il idi. Millət vəkillərindən biri Ağcabədidə yaşadığımız "Türk Kızılay" çadır şəhərciyinə gəlmişdi. Hər cümləsində "sizi anlayıram", "nələr çəkdiyinizi bilirəm" deyirdi. Birdən yaşlı qadın deputata dedi ki, sən bizim nə çəkdiyimizi anlaya, necə yaşadığımızı bilə bilməzsən. Bunu anlamaq istəyirsənsə, gəl, bir ay bizim çadırda yaşa, onda səmimiyyətinə inanaram. Bu sözlərdən sonra görüş yekunlaşmışdı.

Əlillərin nələr çəkdiyini görmək, duymaq üçün artıq uzun zaman idi ki, əlil arabasında şəhərdə gəzməyi beynimdə planlaşdırıdım. Bu hiss haradan gəlirdi bilmirəm. Ancaq istəyirdim. Əlillərin problemlərindən çox yazılıb, çox danışılıb. Yazmaqla, danışmaqla bunlar düzələcəkmi? Bilmirəm, inanmıram! Ancaq əlil arabasında gəzərək cəmiyyətin əlillərə münasibətini görmək, onların nələr çəkdiyini duymaq ki olardı. Və oldu da...

Dostum Mətanət Qudsi ilə Heydər Əliyev Sarayının qarşısında görüşürük. Marşurutumuzu müəyyənləşdirdikdən sonra Mətanətin mənim üçün gətirdiyi əlil arabasına əyləşirəm. Özümü psixoloji cəhətdən arabada gəzməyə hazırladığım üçün əlil arabasına əyləşmək adi bir şey kimi gəlir. Şəhər sakinlərinin əslində bunun reportaj olduğunu anlamaması üçün fotoqrafımıza uzaqdan, heç kimin hiss etməyəcəyi formada şəkillər çəkməsini tapşırırıq. Hərəkətə başlamadan əvvəl Mətanət gülərək deyir: "qorxma, əvvəl 2 təkərli idin, indi mənim kimi 6 təkərli oldun". 

Sarayın qarşsından insanların sıx olduğu, gediş gəlişin çox olduğu Nizami küçəsinə (Tarqovıy) doğru hərəkət edirik. Piyadalar üçün yaşıl işıq yanır. Piyada keçidi ilə hərəkət edirik. Ancaq səkiyə çıxmaq mümkün olmur. Çünki səkinin önü mərmərlə kəsilib. Səkiyə çıxmaq üçün ən azı bir adamın köməyinə ehtiyac var. Ətrafda kömək edəcək adam olmadığı üçün səkiyə çıxmadan yolun kənarı ilə hərəkət edirik. Artıq hərəkətə başlayan ilk andan insanların mənə yazığı gəldiklərini hiss edirəm. Hər kəs baxır: maşınla keçən, piyada, iş başında olan. Sanki qeyri-adi bir şey görüblər.

Nizami küçəsinə gedən yolun üstündə ustalar səkini söküb, yerinə yeni daşlar düzürlər. Küçəyə səpilmiş taxta parçaları və məftillərə görə hərəkət etmək mümkünsüz olur. Ustalardan biri yaxınılaşıb, kömək etməyi təklif edir. Razılaşıram. Maneələri keçdikdən sonra ustaya "sağ ol" deyirəm, o isə üz tutub gedərkən usta yoldaşlarına "bunları evdən tək buraxanın...", deyir. Düzdür, onun əlilə heç bir borcu yoxdur, ancaq səkilərin bu cür tikilməsində əlillərin günahı ki, yoxdur.

Mərkəzi küçəyə yaxınlaşdıqca insanların da sayı artır, baxışlar daha da çoxalır. Əlil arabasına oturan insanı bu baxışlar daha da sıxır, insan bəzən o baxışlardan sonra görünməz olmaq istəyir. Hər insan gördükcə baxışlarını görməmək üçün havaya, yerə baxmağa məcbur olursan. Mətanət məndə bunu sezir və deyir, bax bizim ən böyük problemlərimizdən biri də budur. Baxırlar, baxırlar, acıyırlar, yazıqları gəlir. Buna görə bir çox əlil yoldaşlarım şəhərə çıxa bilmirlər. Utanırlar, çəkinirlər. Ancaq artıq mən öyrəşmişəm. Mənə görə əlillik fiziki yox, zehni qüsurdur.

Həqiqətən əlil olub arabaya oturaraq yarıya qədər çökürsənsə, o baxışlar altında yerin dibinə girirsən.

Nizami kinoteatırının qarşısındayıq. Yolu qarşı tərəfə keçib mərkəzi küçəyə girmək istəyirik, ancaq necə? Yeraltı keçidə gəlirik. Əlil arabası ilə yeraltı keçiddən keçmək üçün yer qoyulub, ancaq əlil arabası ilə oradan aşağı enmək uçurumdan yuvarlamğa bərabər olardı. Kənardan çarəsiz olduğumuzu görən bir nəfər soruşur: "qarşı tərəfə keçmək istəyirsiniz?".

Deyirəm, bəli. Ancaq haradan keçmək olar bilmirik. Adam dodağının altında yeraltı keçidi inşa edən memarı söyür və deyir, gəlin buraya, yoldakı maşınların hərkətini saxlayacam, keçərsiniz. Bunun doğru olmadığını deyirik. Yenə dodağının altında nələrsə deyir və küçəyə çıxır. Yolun ortasında qollarını açır, maşınların hərəkətini dayandırır və şərait yaradır ki, yolu keçək və keçirik. Qarşıya keçən kimi bizim yoldan keçdiyimizi izləyən bir nəfər yaxınlaşır və deyir, burada səkilərə çıxa bilməyəcəksiniz, sizə mərkəzi küçəyə çıxana qədər kömək edəcəm. Arabanı sürə-sürə adam o qədər ay Allah, sən özün kömək ol, bu qardaşım ayağa dursun deyir, dualar edir ki, bir an ayağa durub duasının qəbul olmasını da istəyirəm.

İnsanların köməkliyi ilə "Tarqovı"dayıq. Artıq arabanı sürməyə də öyrəşmişəm. Rahat şəkildə araba ilə hərəkət edirəm. Yeri gəlmişkən, arabanı sürmək özü də çox çətin bir işdir. Nə qədər güclü olursan ol, qollar yorulur. Ancaq məni qollardan daha çox insanların baxışları yorurdu.

Öz-özümə deyirəm, görəsən mən də əlil arabasında gedənlərə qeyri-adi nəsə görmüş kimi baxırdım? Bunu düşünə düşünə hərəkət edirəm. Baxmırdım, çünki əlil arabasında olan birinin baxışdan narahat olacağını düşündüyüm üçün həmişə gözlərimi başqa səmtə çevirirdim. Mətanətə deyirəm, görəsən insanlar niyə bu qədər baxır? Deyir, bunun günahı da bizdədir. Çünki biz əlillər insanların gözləri alışsın deyə küçəyə daha çox çıxmalıyıq. İnsanların gözünü əlil arabasına alışdırmalıyıq. Deyirəm, mən hər zaman görəndə gözərimi başqa yerə çevirirdim. Mətanət deyir, elə bilirsən haqlısan, ancaq bax bu da yalnışdı. Çünki sənin gözlərin də alışmayıb buna. Əgər gözlərin alışıq olsaydı, sən də gözləini gizlətmək məcburiyyətində qalmazdın, adi bir şey kimi keçib gedərdin.

Hərəkət edə-edə özümə suallar verməyə davam edirəm. Görəsən həqiqən əlil olsam küçəyə çıxardımmı? Bu qədər baxışa tab gətirərdimmi? Bilmirəm. Yəqinki bacarmazdım. O baxışlar altında əzilmək istəməzdim. Mətanətə sual verirəm. Əlillərlə psixoloqlar işləyir? Gülə gülə deyir, səncə?

Əlillərin cəmiyyətə qazandırılması üçün mütləq psixoloqların onlarla işləməsi vacibdir. Çünki, təcrübə üçün əlil arabasında oturan biri bu qədər sıxılırsa, görün əlillər nələr çəkir.

Mətanət başına gələn bir hadisəni danışır. Deyir, bir müddət əvvəl elə bu küçədə gəzirdim. Yağış yağırdı, çətirimsə yox idi. Küçənin digər tərəfinə keçib yağışdan qorunmaq üçün yerə keçmək istəyəndə əlində çətir olan bir nəfər gəldi və çətiri tutdu başıma. Təşəkkür etdim, cavab vermədi. Sual verdim, cavab vermədi. Nə soruşdum, cavab vermədi. Öz-özümə deyinməyə başladım. Birdən mənə dedi ki, "l am an Arab". Sən demə mənə kömək edən xarici imiş. Biz əlillərə kimsənin borcu yoxdur. Bizə yardım edilməyəndə bundan inciyib, küsmürəm. İnciyib küsməyə haqqım da yoxdur, ancaq insanlıq başqa şeydir. Bu qədər yol gəldik, yanımızdan yüzlərlə adam keçdi, ancaq 7-8 nəfər kömək etdi.

Həqiqətən o qədər yazığı gəlmiş baxışlara rəğmən çox az adam kömək etmək təklifi edir.

Yol boyu söhbət edirik. Deyirəm, bu ölkədə bir əlil tək şəhərə çıxması doğru deyil. Mətanət deyir, doğru deyirsən, ancaq bu təkcə bu çətinliyə, yolun olmamasına görə deyil. Başqa səsəbləri də var. Və başına gələn bir hadisəni də danışır:

"Bir müddət əvvəl dostumla banka getməli oldum. Dostum dedi, sən çöldə gözlə, mən bankda işimi görüb gəlirəm. Tək dayanmışam. Ciddi sifət alıram ki, kimsə yaxınlaşmasın. Bir qədər sonra bir cavan oğlan yaxınlaşdı, əlini uzatdı, ovcunda qəpik var idi. Onu acıladım, üzr istəyib getdi. Bu minvalla bir neçə nəfər gəldi, pul uzatdı, acıladım getdi. Yaşlı qadın yaxınlaşıb pul vermək istədi. Qolun tutdum. Dedim, nə edirsiniz? Mən dilənçiyə oxşayıram? Qadın dedi ki, bəs əlil arabasında idin, ona görə pul vermək istədim”.

Təkcə səkilərin, yolların bizim üzümüzə bağlı olmasından yox, elə insanların yalnış davranışı üzündən də əlil arabasında şəhərə tək çıxmaq olmur. Belə bir təsəvvür yaranıb ki, əlil arabasında oturanlar dilənçidir.

Hər 15-20 dəqiqədən bir qollarımızın dincəlməsi üçün dayanmalı oluruq. Bir neçə dəqiqə dinlənib yenidən yolumuza davam edirik.

Qarşıdan gələn bir ana balaca uşağını arabada küçədə gəzdirir. Digərləri kimi uşaq da bizə baxır. Ancaq bu baxışlarda maraq var. Bir birimizə yaxınlaşdıqca uşaq arabadan önə doğru əyilir, arabalarımızın yolu kəsişəndə balaca əllərini arabadan kənara uzadır. O uşaq arabasında, mən də əlil arabasında, əllərimizi bir birinə toxundurub keçirik. Uşaq ötüb keçdikdən sonra da boylanıb geriyə dönür və baxmağa davam edir. Körpə beyni ilə uşağın nələr düşündüyünü, anasına hansı suallar verdiyini, anasının hansı cavablar verdiyini bilməyi çox istərdim…

Hava soyuqdur, çiskin yağış da yağır. Bir yerdə oturub çay içmək, isinmək istəyirik. Ancaq əlil arabası ilə hansısa kafeyə girmək üçün öncə yol tapmaq lazımdır. Çünki kafelərin demək olar heç birinin qarşısında əlillərin girməsi üçün yer qoylmayıb. Beləcə Nizami küçəsi boyu kafe axtarırıq. Sonda içəri keçə biləcəyimiz bir yer tapırıq. İçəri keçməmişdən öncə Mətanət deyir, Səxavət, pul qabını əldə qoy. Sual verirəm niyə?
- Bir dəfə mərkəzi küçələrin birində bir kafeyə girdim. Bahalı sayılacaq kafe idi. İçəri girən ilk andan mənə qəribə baxmağa başladılar. Açığı bəzən əlil olmağımı unuduram. Menyuya baxdıqdan sonra sifariş verdim. Ofisiant qəribə tərzdə baxaraq sual verdi ki, hamısını istəyirsiniz? Anladım ki, əlil arabasında olduğuma görə düşünüblər yəqin pulum yoxdur və yaxud dilənçiyəm. Pul qabımı çıxarıb afisianta göstərib dedim, narahat olmayın, pulum var. Ondan sonra ofisiant başıma dolanırdı.

Sən də hər ehtimala pul qabını əlində tut, nə olar, nə olmaz. Gülə-gülə kafeyə giririk. Kafedə neqativ heç bir şeylə qarşılaşmadan çayımızı içib, bir qədər soyuğu üstümüzdən atıb yenidən küçəyə çıxırıq.

Artıq qaranlıq düşüb. Hava da getdikcə soyuyur. Günə yekun vurmağın vaxtıdır. Sifariş etdiyimiz taksini gözləyirik.

Mətanət deyir, əlil arabasında bir gün, necə idi?

Mətanətin sual verdiyi anda da, indi də qəribə hisslər keçirirəm. Bir əlilin bir gün ərzində gəzməyə çıxarkən nələr çəkdiyinin əyani şahidi oldum.

Bu bir gün idi. Bir günlə hər şeyi anlamaq o qədər də asan olmaz. Ancaq ən azı başa düşdüm ki, bir əlil şəhərə gəzməyə  tək çıxa bilməz. Demək olar ki, yeraltı keçidləri, səkiləri, kafelərin önünü inşa edərkən bilərəkdən, bilməyərəkdən, etinadsızlıqdan əlilləri heç bir memar, usta nəzərə almayıb, kaf sahibləri də həmçinin. İnsanlar isə baxışları arabada outran bir əlili yerin dibinə soxur. Adam əlil arabasında gözəgörünməz olmaq istəyir. Düzdür, heç kim əlilə yardım etməyə borclu deyil, ancaq laqeyidliyi görməmək olmur. Heç kim əlil arabasından sığortalanmayıb. Sabah hər kəs o arabaya otura bilər. Ancaq əlil olmaq hər şeydən məhrum olmaq deyil. Dünyanın bir çox ölkələrində əlillər çox rahat şəkildə şəhərə çıxa, istədiyi yerə hətta ictimai nəqliyyatla gedə də bilər. Bizdə isə əlil oldunsa, həm də əlin cibində olmalıdır.

Açığı bir gün ərzində əlil arabasında şəhəri gəzərkən bir şeyi anladım, onlar əlil, əngəlli deyil, onlara əlil olduğunu xatırladan, əngəl yaradan məhz bizlərik.

Sifariş etdiyimiz taksi gəlir. Mətanətə bu gün vaxt ayırıb, ideyamı həyata keçirməyimə yardımçı olduğu və maraqlı gün üçün təşəkkür edirəm. Bir birimizi tərifləyirik. Sonda Mətanət deyir, vaxtıdır, sən indi arabadan qalxacaqsan, mən isə …

Səxavət Məmməd
Fotolar: Zeynəb Hüseyinli
Ölkə.Az