Erməni daşnakları və qırmızı bolşevik terrorçuların törətdiyi Türküstan qırğınları

Erməni daşnak millətçiləri müxtəlif illərdə Azərbaycanda qətliamlar törədiblər və bu bizim yaxın keçmişimizin ən qanlı və unudulmaz səhifələrindən biridir.

Zaman-zaman ermənilər yaratdıqları terror təşkilatlari ilə böyük “rus” qardaşlarına arxalanaraq öz çirkin niyyətlərini həyata keçiriblər. Təəssüf ki, ədalət və demokratiyanın məbədgahı kimi qəbul etdiyimiz Avropa və eləcə də dünya ictimaiyyəti indi də fəaliyyətini davam etdirən erməni terroruna lazımi qiymətini verməyib.

Erməni cəlladlarının əli təkcə Azərbaycan əhalisinin yox, həm də Türkiyə, Mərkəzi Asiya regionlarında yaşayan türk-müsəlman, habelə digər millətlərə mənsub günahsız insanların da qanına bulanıb.

İndiki türkdilli respublikaların sələfi sayılan Türküstan vilayəti qəsbkar erməni milliyyətçilərin törətdiklərinin şahidinə çevrilib. Həm Rus imperiyası, həm sovet hakimiyyəti dövrlərində öz çirkin məqsədlərinə nail olmaq üçün “sədaqət” göstərməyə çalışan ermənilər onlara isti yuva, yaşayış bəxş etmiş bu türk ellərinə qarşı xəyanətkar simasını göstərmişdi.

Ermənilər və Türküstan

19-cu əsrin ikinci yarısında, o vaxtlar daha çox Rus və ya Qərbi Türküstan kimi tanınan Mərkəzi Asiyanın işğalı və Rus imperiyasına birləşdirilməsi prosesində erməni icmaları peyda olmağa başladı.

Ermənilərin əsas kütləsi Türküstanın şəhər məskənlərinə istiqamət götürürdü və tədricən həm Səmərqənd, Kokand, Əndican kimi köhnə, həm Aşqabad, Fərqanə ( o vaxtlar Skobelyov) kimi yeni şəhərlərdə kompakt şəkildə məskunlaşırdılar. Demək olar ki, bu şəhərlərdən hər birində erməni məhəllələri mövcud idi.

O zamanlar tərtib olunmuş rus mənbələri göstərir ki, ermənilər ilk dəfə olaraq Rusiya ordusunun ardından Türküstanda görünməyə başlamışdılar. "Kaufman yığmasında" 1910-cu ildə rus ordusunun general-mayoru Litvinov xəbər verir:

"Rus ordusu Türküstana gələr-gəlməz, ermənilər də gəldilər. Əvvəlcə onlar kiçik dükanlar açdılar, ordu birləşmələri çoxaldıqca, nəqliyyat kontorları, zavodlar, kilsə, məktəblər böyüdü və...ermənilər, ermənilər və yenə də ermənilər. Erməni tacirləri tatar, alverçilərini sıxışdırdı, erməni dərziləri yəhudiləri qovdu, erməni dəllalları, erməni alverçiləri, pivəxanaları işlədənlər, bir sözlə, erməni məhəlləsi formalaşdı..."

"1913-cü ildə Fərqanə vilayətinin erməni əhalisinin maddi vəziyyəti və rifahı yüksəlir. Erməni-qriqoryan dini məktəbləri təsis olunur. Türküstan vilayətinin şəhərlərində onların təsis etdiyi restoran, mağaza və gəlir evləri çoxalır. Ermənilərin heç də az olmayan qismi dövlət və hərbi xidmətdə fəaliyyət göstərirdi.

1917-ci ildə Rusiya imperiyasının sayəsində Türküstan ermənilərinin sayı xeyli dərəcədə artıb. Gələm ermənilər tədricən sənətkarlıqla məşğul olur və dükanlar açır, tikinti işlərinə baş vurur. Erməni tacirləri Rusiya ilə mal mübadiləsi həyata keçirirdi. Varlı ermənilərin isə pambıqtəmizləmə, yağ və digər müəssisələri var idi.

1918-ci ilin yanvar ayında Sovetlər hakimiyyətini qəbul etmək istəməyənlərə və Türküstanın müstəqilliyinin tərəfdarlarına qarşı Moskvadan Daşkəndə ordu və artilleriya ilə 11 eşelon göndərildi. O vaxtın bolşevikləri xatırlayır ki, Türküstana tərkibi silahlanmış daşnaklar olan ordular yerləşdirilmişdi.

1918-ci ilin əvvəlində müxtəlif artilleriya ilə silahlanmış ermənilər Kokand Şurasının erməni başçısının rəhbərliyi altında Türküstanın Milli-azadlıq hərəkatının ilk lideri olan kurbaş İrqaşın doğma Bakçir qışlağına od vurmuşdular.Yol boyu hərbi birləşmə üzvləri günahsız insanları, köməksiz dehqanları güllələyir, qadınları, gəlinləri təhqir edərək onların şəxsi mallarını əllərindən alır.

Rusiyada Oktyabr çevrilişi və 1919-cu ilin ortalarına qədər daşnakların dominant olduğu Əndicanda quruımuş İnqilabi diktatura onlara Türküstanın resurslarına çıxış imkanı verirdi. Bu isə yerli əhalinin mülkünü əlindən almaq üçün şərait yaradırdı.

Sovet işğalı illərində sovetlərin öz məqsədləri üçün milliyyətçi “Daşnaksutün” təşkilatından istifadə etməsi erməni icmaları ilə Türküstanın yerli əhalisi arasında münasibətlərin gərginləşməsinə səbəb olurdu. Bu isə əvvəllər şərabçılıq, ticarət, dəllallıq, bərbərliklə məşğul olan şəxslərin birdən-birə “inqilabçıya” çevrilərək Türküstanın yerli əhalisinə qarşı qarət və hücumlar təşkil etməsi ilə əlaqədar idi.

Daşnakların törətdikləri qırğınlar

1918-ci ildən etibarən 1919-cu ilə qədər daşnaklar tərəfindən Fərqanə vadisinin demək olar ki, bütün şəhərləri və 180 yaşayış məntəqəsi qarət olunmuş və məhv edilmişdi. Kokand şəhərində 3 gün ərzində 10, Margilanda 7, Əndicanda 6, Namanqanda 2, Bazarkurqanla Kokand arasında yerləşən ərazilərdə isə 4,5 mindən çox dinc sakin qətlə yetirilmişdi.

1918-ci ilin 13 fevralında Kokand və ətraf qışlaqların əhalisinə qarşı amansız soyqırım həyata keçirilmişdi. Daşnaklar üç gün ərzində sadəcə bədbəxtsizlikdən onların qarşılarına keçən bütün müsəlmanları öldürür, ev və dükanlarını qarət edirdilər.

Lakin Kokand muxtar vilayətinin özbək müdafiəçiləri ilə yanaşı, həm də Türküstan muxtariyyətinin müdafiəçiləri olan farslar, yəhudilər, hətta ruslar və onların azsaylı icmaları yaş və cins fərqi olmadan qəddarcasına qətlə yetirilmişdi.

Özbək və fars icmalarına nifrət bəsləyən ermənilər bu qətllərin əsas təşəbbüskarları idilər

Sonradan Kokandın icma üzvləri olan və soyqırımda daha aktiv iştirak edən ermənilər özlərini müdafiə edərkən bildirmişdilər ki, onları bu cür qəddarlığa təhrik edən əsas səbəb məhz müsəlmanların cihad etməsi qorxusu idi.

Kokand vilayətinin dağıdılması və Birinci dünya müharibəsi dövründə əsir düşmüş, lakin kifayət qədər hərbi təcrübəyə malik macar, avstriyalı, almanlardan təşkil olunmuş Qızıl qvardiya tərəfindən Kokandı işğal etməsindən sonra erməni icmasının nümayəndələri, bir sözlə bütün bərbərlər, qəssablar, şərabçılar və alverçilər onlara qoşuldu...

1918-ci ilin mart ayında Sovet Rusiyasının milli rayonlarının əksər yerli qəzetlərində Millətlər üzrə xalq komissarı İosif Vissarionoviç Cuqaşvili-Stalinin imzası ilə özündə “ermənilərin azad şəkildə erməni-könüllü dəstələri yaratmaq hüququna malik olması”nı əks etdirən göstəriş yerləşdirilmişdi.

Şəhər administrasiyasının həm vətəndaş, həm hərbi əhəmiyyətli əsas vəzifələri ermənilərin əlinə keçdi. Aktiv ermənilərin hamısı “Daşnaksutün”da birləşdirilmiş və öz qrup maraqlarını sərbəst şəkildə müdafiə etməyə davam etmişdilər.

Hakimiyyət münasibətləri silah gücü əsasında qurulmuşdu. Daşnaklar öz tayfa üzvlərinə silah paylayaraq, “yeni pretorianlar” zümrəsini inqilab adı ilə formalaşdırırdılar.

1918-ci idən 1919-cu ilin ortalarına qədər Əndicanda inqilabi diktatura və yerli Sovetlər də daşnakların nəzarəti altında idi. Rus Türküstanında iqtisadi böhran və aclıq təhlükəsi şəraitində “basmaçlarla” mübarizə adı altında ermənilərdən təşkil edilmiş Qızıl ordu dəstələri hakimiyyət resursundan istifadə edərək rekvizisiya və qarət məqsədilə müsəlman əhalisi olan kəndlərə və qışlaqlara hücumlar təşkil edirdilər.

1918-ci ilin aprel ayının əvvəlində xalq üsyançıları Fərqanə vadisində yerləşən Namanqana girmişdilər. Bu şəhəri basmaçlardan qorumaq üçün Qızıl ordu birləşmələri ilə yanaşı daşnakların da iki dəstəsinin daxil olduğu qarnizon cəlb edilmişdi.

Həmin ilin iyun ayında daşnaklar Oş şəhərini qarət etmiş, dekabrda isə Fərqanə vadisinin şimal hissəsində olan Cəlalabadın ətraf ərazilərinə soxulmuşdular. Dekabr ayında daşnakların fəaliyyəti bununla yekunlaşmırdı. Belə ki, bu ayda daşnak dəstələri Hanul-Abar qışlağının bütün müsəlman qadınlarını oğurlayaraq qənimət kimi Əndican qalasına gətirmişdilər.

1918-ci ilin iyununda Türküstanın Kommunist partiyasının ilk qurultayında daşnaklara diyarın inqilabi hərəkatındakı fəal iştirakına görə rəsmi formada təşəkkür bildirildi. Buna cavab olaraq “Daşnaksutün”un nümayəndəsi sovet hakimiyyətinin köməyinə gəlməyə hazır olduğunu ifadə etdi:

“Çətin anlarda biz sizə, siz isə özünüz kimi ümid arxayın ola bilərsiniz...”, - deyə daşnak bildirmişdi.

Eyni zamanda Türküstan Kompartiyasının qurultayı ilə yanaşı, Daşnaksutünun da qurultayı keçirilidi. Bu qurultayda ermənilərin sovet hökumətinin tərəfində olmasının vacibliyi bəyan edilmişdi. Bununla yanaşı, xüsusən qeyd edilirdi ki, bu nunla da ermənilər Türküstandakı diaspora və vətəni Ermənistanı düşmənlərdən qoruya bilərlər.

Əlbəttə, düşmən adı altında açıq şəkildə yalnız müsəlmanlar və türklər nəzərdə tutulurdu.

Məqalə özbək tarixçisi Şöhrət Barlasın araşdırması əsasında ərsəyə gətirilib.

Rəşid Mustafazadə

Ölkə.Az