“Neftin istənilən qiymətində hökumət maaş və pensiyaları verəcək”

Dünya bazarında neftin qiymətinin enməsi iqtisadiyyatını “qara qızıl”a bağlayan ölkələr üçün kritik vəziyyət yaradıb. Paralel olaraq bəzi ölkələrin milli valyutalarının dəyərdən düşməsi də durumu qəlizləşdirir. Sözsüz ki, bu gün bizi daha çox Azərbaycanı nələrin gözlədiyi, qlobal böhranın sarsıdıcı təsirlərindən qurtulmağın yolları maraqlandırır. 

Ölkə.Az-ın məlumatına görə, İqtisadi və Sosial İnnovasiyalar İnstitutunun rəhbəri, millət vəkili Əli Məsimli bu barədə musavat.com-un suallarını cavablandırıb:

- Əli bəy, dünya bazarında neftin ucuzlaşması prosesi gedir, bu prosesdə Azərbaycan hansı yerdə qərar tutub, real durumu necədir? 

- Dünya bazarında neftin qiymətinin yenidən ucuzlaşmağa meyl götürməsi neft hasil edən ölkələrin iqtisadiyyatında yenidən ciddi problemlər yaratmağa başlayıb. Rusiya iqtisadiyyatında tənəzzül güclənib, rus rublu yenidən ucuzlaşmağa başlayıb və proses davam edir. Qazaxıstan tengesi yenidən devalvasiya uğradı və MDB məkanı ölkələrində bu siyahı artmaqda davam edəcək. Neftin qiymətinin aşağı düşməsi Azərbaycana da ciddi təsir edir. Ölkəmizın iqtisadi artım templərinə, Neft Fondunun gəlirlərinə, dövlət büdcəsinə, xüsusən də icmal büdcəyə daha çox mənfi təsir göstərir. Bu isə öz növbəsində Azərbaycan iqtisadiyyatının həm real, həm maliyyə, həm də sosial rektorlarına müxtəlif dərəcələrdə olsa da təsir göstərir. Hələlik sosial sektora təsir digərlərindən az olsa da, manatın məzənnəsinə təzyiq artdıqca bu təsir də arta bilər. 

- Bəs manat bu təzyiqə duruş gətirə biləcəkmi? 

- Manata çox amil təsir göstərsə də, ən güclü təsiri neftin qiyməti göstərir. Əgər neftin qiyməti bu ilin sonunacan 45-50 dollar arasında qalxıb-enəcəksə və təqribən indiki səviyyədə qalacaqsa, onda manatın duruş gətirmək şansı çoxdur. Yox, əgər neftin qiyməti bəzi proqnozlarda göstərdiyi kimi, 2008-ci- ilin minimumuna- 33-35 dollara enəcəksə və bu qiymət bir müddət qalacaqsa, Azərbaycanın ödəniş balanda vəziyyət pisləşəcək və manata təzyiq daha da güclənəcək... Belə şəraitdə aidiyyatı dövlət qurumları yaranmış vəziyyəti obyektiv qiymətləndirib ya intervensiyanı bir qədər də davam etdirməli, ya devalvasiyanın mümkün variantlardan birini seçməli, ya da ki, valyuta tənzimlənməsi sahəsindəki islahatları zorən dərinləşdirməli idarə olunan məzənnə siyasətindən irəliyə getməli olacaqlar. Manata təsir gücünə görə ikinci amil əhalinin, daha doğrusu, əlində çoxlu pulu olanların adamların davranışıdır. Hökumət son günlər, fevral ayında olduğu kimi, yenidən artan xətlə gedən ajiotajı səngidə bilməsə, neftin qiyməti indiki səviyyədə qaldığı şəraitdə belə ajiotaj amili önə çıxıb xoşagəlməz hallar yarada bilər. Göründüyü kimi, manatın məzənnəsinə bizdən asılı olmayan amillərlə yanaşı, bizdən asılı amillər də təsir göstərməyə başlayıb və aidiyyatı qurumlar bizdən asılı olan amillərin təsirini azaltmaqdan ötrü işlək mexanizm hazırlayıb həyata keçirməlidir. 

- Azərbaycan belə kritik məqamlarda adətən, “qara gün” üçün saxlanılan ehtiyatlarına arxalanır. Hazırda ölkəmizin valyuta ehtiyatları nə qədərdir? 

- Ötən ayın rəsmi məlumatlarına görə Azərbaycanın 44 milyard dollardan artıq valyuta ehtiyatı olub. Onun 35,8 milyarda dolları Dövlət Neft Fondunun, 8,5 milyarda dolları isə Mərkəzi Bankın payına düşür. Avqust ayında, xüsusən son günlər Mərkəzi Bankın valyutasının bir hissəsi bazara müdaxiləyə xərclənib. 

- Neft Fondundakı durum dövlət büdcəsi üçün problem yaratmayacaq ki?

- Bu ilin 6 ayında Neft Fondunun gəlirləri 4 milyard manat ətrafında olub. Gəlirlərin 3,5 milyard manatı dövlət büdcəsinə yönəldilib. 2015-ci ilin dövlət büdcəsi haqqında Qanuna görə, bu il Neft Fondundan 10,4 milyard manat transfert olmalıdırsa, onda bu ilin birinci yarısındakı 3,5 milyard manatdan əlavə hələ 6,9 milyard manat da büdcəyə yönəldilməlidir. Bu ilin ikinci yarısında da Neft Fondunun gəlirlərinin ilin birinci yarısında olduğu kimi, təqribən 4 milyard manat ətrafında ola biləcəyini və yaranmış situasıyanın mürəkkəbliyini nəzərə alaraq digər mənbələrdən büdcəyə daxilolmaları artırmaq hesabına Neft Fondundan büdcə üçün nəzərdə tutulan 10,4 milyard manatı bir qədər azaltmaq olar. 

- Bir sıra hallarda ehtimallar səslənir ki, əhaliyə ödənişlərdə də problemlər yarana bilər. Bu mənada həmin ehtiyatlardan istifadə etmək - maaş, pensiya krizisinin qarşısını almaq baxımından - mümkündürmü? 

- Azərbaycanın büdcə təşkilatlarında işləyənlər üçün heç bir maaş krizisi gözlənilmir. Çünki Azərbaycanın büdcəsi elə qurulub ki, neftin qiymətinin hansı səviyyədə olmasından asılı olmayaraq, hökumət bu il büdcə təşkilatları qarşısında əmək haqqı, pensiya və digər ödənişlər üzrə götürdüyü bütün öhdəlikləri yerinə yetirə biləcək. Ona görə ki, hələ digər mənbələrdən büdcəyə daxilolmaları demirəm, təkcə Neft Fondundan büdcəyə transfertlər hesabına büdcədən maliyyələşən təşkilatlarda maaşları vaxtlı vaxtında vermək mümkündür. Özəl sektorda isə, kim öz işini məsuliyyətlə, səliqə-səhmanla qurubsa, həmin qurumlarda maaşların verilməsi öz qaydasında gedir və gedəcək. Hansı qurumlar artıq ötən ilə qədər olduğu kimi, geninə-boluna sifariş ala bilmirsə, yaxud da öz təsərrüfat fəaliyyətini düzgün qura bilməyibsə, həm öz vəsaitindən, həm də banklardan aldıqları vəsaitdən səmərəsiz, israfçılıqla istifadə edibsə, həmin qurumlarda ciddi maliyyə problemi olacaq və ola bilsin maaş problemi də yaşanılacaq. 

- Yeri gəlmişkən, Azərbaycan neftinin maya dəyəri nə qədərdir? 

- Neft sahəsi üzrə tədqiqat aparan qurumların məlumatlarına istinadən demək olar ki, “Azərbaycanın “Azəri-Çıraq-Günəşli” yataqlarından hasil edilən neftin Ceyhan limanına gətirilmə xərcləri ümumilikdə hər barel üçün 12-12,5 dollar təşkil edir. Əgər alıcıya çatdırılma müqavilələri üzrə yerinə yetirilirsə, onda xərclər 15 dollar və məsafədən asılı olaraq bir qədər artıq olur”. Deməli, neftin qiyməti hazırkı səviyyədə 40 dollar ətrafında olsa, hətta 2008-ci ilin minimumuna- 33-35 dollara belə ensə, şirkətlərin mənfəəti azalsa da, yenə gəlirlə işləyə biləcək. Qiymət enməsindən gəlir itkisinə bayaq dediyimiz kimi, dövlət məruz qalır və itkilər milyard dollarla ölçülür.

-Hesablamalarınız nə deyir, bundan sonrakı vəziyyət necə olacaq? Ən azı ilin sonuna qədər ciddi böhran gözləniləndirmi? Arzuolunmaz situasiyadan çıxmaq üçün nə təklifiniz var?

- Bu gedişlə görünür ki, vəziyyət ilin sonuna qədər və 2016-cı ildə də mürəkkəb olacaq. Böyük ehtimalla ən azı 2016-cı ilin birinci rübündə neftin qiyməti indiki kimi aşağı səviyyədə olacaq. Sonra isə İranın dünya neft bazarına çıxışının hazırkı psixoloji təsiri artıq bazarın konkret neft payı ilə real təsiri ilə əvəz olunacaq. Ona görə də gələn ilin büdcə proqnozlarında neftin qiymətini 2015-ci ildəki kimi 90 dollar yox, təqribən onun yarısı səviyyəsində götürmək lazım gələcək. Son onillikdə Azərbaycanda yüksək artım templərini təmin edən model artıq yaramır. Çünki neft hasilatının və neftin qiymətinin aşağı düşdüyü yeni reallıqlar və rəqabət şəraitində bu modelin imkanları tükənib. 

Hazırda Azərbaycan iqtisadiyyatında yaşanılan problemləri təkcə manatı bir müddət də sabit saxlamaqla həll etmək mümkün deyil. Azərbaycanın potensialı və valyuta ehtiyatları yetərincə manevr etməyə imkan verir ki, əksər ölkələrlə müqayisədə 2008-ci ilin qlobal maliyyə-iqtisadi böhranından az itki ilə çıxa bildiyi kimi, son zamanlar yaranmış vəziyyətdən də nisbətən az itki ilə çıxa bilsin. Amma bu yol cəmiyyət həyatının bütün sahələrini əhatə edən sistemli islahatlardan keçir. Ölkənin daxili bazarda tələbatın artması ilə şərtlənən balanslı artım templərinə nail olunmasından ötrü, liberallaşdırmanı dərinləşdirmək, iqtisadi azadlıqları genişləndirmək, kiçik və orta sahibkarlığa geniş meydan vermək, bazar institutlarının inkişafını sürətləndirmək və müasir tələblər səviyyəsinə çatdırmaq və digər belə addımlarla islahatların yeni mərhələsinə keçmək lazım gələcək...