\"Dünənə\" qədər müstəqil olan və Almaniyaya müharibə elan edən türk xalqı

Qədim Romalı natiq, filosof Mark Tulli Siseron zamanında deyib ki, tarixi bilməmək daimi körpə qalmaqdır. Onun bu kəlamı bu günə qədər qalıb və öz hikmətini qoruyub saxlamaqdadır. Bəli, böyümək üçün keçmişə nəzər salmaq, ötən illərdən dərs almaq lazımdır.

Bu dəfə Ölkə.Az olaraq həm tarix, həm də soy-kök baxımından bizdən o qədər də uzaq olmayan Tıva Respublikası barədə kölgədə qalan məlumatları nəzərinizə çatdırırıq.

Məlumdur ki, Tıva Respublikası Rusiya Federasiyasının subyektlərindən biridir və onun ərazisi 170.5 min kvadrat kilometr, əhalisi isə 2015-ci ildə aparılmış siyahıyaalmaya əsasən 313 777 nəfərdir. Tıvanı Asiya qitəsinin coğrafi mərkəzi adlandırırlar. Bu həm də Tıvanın nəqliyyat yolları üzərində yerləşməsi ilə əlaqədardır. Tıva Respublikası dağlıq ölkədir.

Respublikanın ərazisində Tıva və Toca çökəklikləri yerləşir. Əsas faydalı qazıntıları kobalt, civə, qızıl, daş kömür, dəmir və s. İqlimi kəskin kontinentaldır. Yanvar ayının temperaturu - 35oC, iyul ayınınkı 12oC olur. Yağıntının miqdarı 250-400 mm-dir. Əsas çayları Yenisey və onun qollarıdır. Respublika ərazisində çöl landşaftı, dağ şabalıdı torpaqlar geniş yayılıb və dağ yamaclarında qaraşam, dağlıq sahələrdə tundra bitkiləri yayılıb. Bu isə əkinçilik və heyvandarlığın inkişafına geniş imkanlar yaradır.

Paytaxtı Qızıl şəhəri olan Tıvada hasilat sənayesi, yüngül və yeyinti sənayesi, meşə-ağac emalı inkişaf etmiş inkişaf etmişdir. Kənd təsərrüfatı dənli və yem bitkilərinin becərilməsi və heyvandarlıq istiqamətlidir. Heyvandarlıqda ətlik – südlük qaramal və zərifyunlu qoyunçuluq əsas yer tutur. Respublikanı xarici aləmlə bağlayan yeganə avtomobil yolu Qızıl – Minusinsk magistralıdır.

Yerli əhali məhz türkdilli xalq olan tuvalılardır. Onlar türk dillərinin sayan qrupuna daxil olan tuva dilində danışırlar. Tuvalıların əksəriyyəti buddist olsa da, aralarında ənənəvi şamançılıqla məşğul olanlar da var.

E.ə. I minillikdən başlayaraq hind-avropa köçəri tayfaları bu ərazilərdə məskunlaşsa da, sonradan türk tayfaları onları sıxışdırıb.

Ümumiyyətlə isə Cənubi Sibirdə ilk dövlət qurumu e.ə. IV-III əsrdə yaranıb.

XIII əsrin əvvəlində müasir Tıva ərazisi Monqol imperiyasına daxil olub və imperiya dağıldıqdan sonra Tıva Şimali Yuan və Xotoqoy xanlığı arasında bölüşdürülüb. Bir müddət isə Tıva Cunqar xanlığı, 1758-ci ildə isə Tsin imperiyası tərəfindən zəbt edilib.

1912-ci ilə qədər Tıva bu imperiyanın nəzarətində olub. 1911-ci ilsə Monqol milli inqilabından sonra tuva padşahları üç qrupa bölünüb: bəziləri müstəqilliyi dəstəkləyib, digərləri Monqolustan, bir hissəsi isə Rusiyanın tərkibinə daxil olmağı seçiblər.

Çində Sinxay inqilabından sonra (1912-1913) tuvalı noyonlar Rusiya imperiyasının protektoratına daxil olmaq üçün hökumətə müraciət ediblər. 1914-cü ildə imperator II Nikolay məsələ ilə bağlı razılığını verib və Tıva respublikası Yenisen quberniyasının tərkibində Uryanxay diyarı adı ilə Rusiya imperiyasının protektoratlığına daxil olub.

Elə həmin il diyarın paytaxtı olan Belotsarsk şəhərinin tikintisinə başlanılıb. 18 iyun 1918-ci ildə Uryanxay diyarında rus və tıva konqresinin birgə iclası keçirilib. Bu iclasda Tıvanın öz müqəddəratını təyinetməsi, rus və tuva xalqlarının qarşılıqlı yardım və dostluğu haqqında yekdilli qərar qəbul edilib.

7 iyul 1918-ci ildə Uryanxay diyarı faktiki olaraq Kolçakın ordusu tərəfindən zəbt olunsa da. 18 iyul 1919-cu ildə Bacey Sovet Respublikasının qoşunu Belotsarskı ələ keçirib. 1921-ci ilin ortalarında tuvalı inqilabçılar Tıvanın milli suverenliyi barədə qərar qəbul ediblər. Nəticədə isə müstəqil Tannu-Tıva Xalq Respublikası yaradılıb. Respublikanın konstitusiya, bayraq, gerb və büdcəsi müəyyən edilib.

1924-cü ildə Tannu-Tıva Xalq Respublikası SSRİ tərəfindən tanınsa da (1926-dan Tıva Xalq Respublikası (TXR)), Çin və digər ölkələr tərəfindən tanınmayıb. Dünya Tıvanı Çinin bir hissəsi kimi qəbul edib. 1932-ci ildə Monqolustanın tuvalılarla dolu olan bəzi əraziləri Tıva Xalq Respublikasına verilib.

22 iyun 1941-ci ildə Tıva İkinci Dünya Müharibəsinə SSRİ tərəfindən qatılıb. 25 iyunda isə TXR Almaniyaya müharibə elan edib. Tuvalılar böyül şərəfli müharibədə iştirak edib. Onlar SSRİ-yə hərtərəfli yardım göstəriblər. Tuvalılar könüllü olaraq SSRİ ordu sıralarına belə qatılıblar.

Lakin Tıvanın müstəqilliyi uzun sürməyib. 17 avqust 1944-cü ildə TXR-nın Kiçik Xuralının VII sessiyası respublikanın muxtariyyət olaraq SSRİ-yə daxil olması haqqında qətnamə qəbul edib.

Böyük SSRİ imperiyasının dağılmasından sonra Tıva Respublikası Rusiya Federasiyasının tərkibində qalıb və rus dili ilə yanaşı, tuva dili də eyni statusu alıb.

Tıvanın məşhur şəxsləri arasında bir çoxları olsa da, ən tanınmış sima Rusiyanın keçmiş fövqəladə hallar, indi isə müdafiə naziri Sergey Şoyqudur.