52 musiqi alətinin ixtiraçısı: "Milli musiqi alətlərimiz bərbad vəziyyətdədir"

İlk söhbətimiz ayaqüstü olmuşdu. Amma nə vaxtsa bura qayıdacağımı bilirdim. Çünki görülən işlər, prosesin özü çox maraqlıydı... Və yenidən buradayıq.

Beləliklə, Ölkə.az-ın suallarını Azərbaycan Milli Konservatoriyasının milli musiqi alətlərinin təkmilləşdirilməsi (elmi tədqiqat) laboratoriyasının müdiri Məmmədəli Məmmədov cavablandırır.

- Məmmədəli müəllim, rəhbəri olduğunuz laboratoriyanın maraqlı adı var. Qarşınızda duran əsas vəzifə nədir?

- Bizim laboratoriyanın qarşısına qoyulan məsələ Azərbaycan Xalq Çalğı Alətləri Orkestrinin səs diapazonunu dünyəvi, simfonik orketsrlərlə eyni səviyyəyə çatdırmaqdır. Simfonik orkestrin yeddi oktava səs diapazonu var, bütün böyük bəstəkarlarımızın əsərlərini ifa etmək mümkündür. Ancaq Xalq Çalğı Alətləri Orkestri bu mənada çox geridə qalır. Biz çox dövlətlərdən geri qalırıq. Məsələn, bizim orkestrin səs diapazonu 2.5-3 oktavadır, bəs qalan 4 oktava? Qopuzun bərpa olunmuş variantı, udman musiqi aləti, əsa musiqi aləti, ikiçanaqlı kamança, mexaniki üsulla tənzimlənən kamança, elektro kamança yeni ixtiralardır. Ancaq bunlar fərdidir. Ötən dəfə siz tısbağadan düzəldilmiş kamançanı çəkmişdiniz. Ondan böyük əsərlərin ifasında istifadə etmək olmaz. Şou xarakterli fərdi əsərlərdir və mənim də bu tip ixtiralarım var. Bizim qarşımızda dayanan Azərbaycan milli musiqi alətlərinin, orkestrin səs diapazonunun inkişafı baxımından bizə lazım olan musiqi alətləri başqadır. Bugünkü söhbətimizdə sizə yeni ixtiramız olan dörd oktavalı tar, kontur tar haqqında məlumat verəcəyəm. Bas tarın yeni modifikasiyası artıq hazırdır. Ümumiyyətlə, tara - uşaq tar, şagird tar, peşəkar tar - elmi əsaslarla ölçü sistemləri vermişik, əmsallarını hesablamışıq.

- Və bu alətlərin, yeniliklərin müəllifi sizsiniz...

- Bəli, mənəm. Təkmilləşmiş alt musiqi aləti altı əvəz edir. Qoşaçanaq kontur kamança kontrabası, qoşaçanaq bas kamança isə violonçeli əvəzləyir. Yəni bizim simfonik orkestrlə çiyin-çiyinə dayana bilən Azərbaycan xalq çalğı alətləri var. Bunlar hamısı mənim ixtiralarımdır. Konservatoriyanın rektoru Siyavuş Kərimiyə, mədəniyyət və turizm naziri Əbülfəs Qarayevə təşəkkür edirəm ki, bizə bu şəraiti yaradıblar. Fikrimcə, yaxın zamanlarda onların bilavasitə köməyi ilə bu musiqi alətlərini dörd divar arasından çıxaracağıq. Çünki bu alətləri dörd divar arasında qalmaq üçün yaratmamışıq.

- Yəni təbliğ olunmalıdır...

- Əlbəttə. Azərbaycan Xalq Çalğı Alətləri Orkestrinə daxil edilməlidir.

- Alətlərin ixtirası çox gözəldir. Bəs ifaçı problemini necə həll edəcəksiniz?

- Konservatoriyada yeni yaranan milli musiqi alətlərimizin təqdimatı keçirildi. Musiqi akademiyasının məzunlarını və simfonik orkestrin ifaçılarını dəvət etdik. Bir saat ərzində violonçel ifaçısı qoşaçanaq bas kamançanı, kontrabas ifaçısı qoşaçanaq kontur kamançanı ifa etdi. Yəni bizim ifaçı problemimiz yoxdur. Sadəcə, bu alətlər Təhsil Nazirliyinin, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin tədris proqramına salınmalıdır. Müəllim problemi də yoxdur. Çünki kontrabas, violonçel müəllimlərimiz var.

- Bu alətlərin hərəsindən 1-2 dənədir. Bəs bu problemi necə həll etmək olar?

- Azərbaycandakı bütün orkestrləri alətlə təmin etmək mənim imkanım xaricindədir. Bilirəm ki, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi milli musiqi alətrlərinin inkişafında çox maraqlıdır. Onlarla söhbətlərim olub, bu işləri yüksək qiymətləndirirlər. Hətta böyük bəstəkarımız Arif Məlikov da işimizə yüksək dəyər vermişdi. O, bildirdi ki, bu alətlər olandan sonra kontrabas, skripka, violonçel mənim nəyimə lazımdır?

- Ümumiyyətlə, bu alətlərin yaranma prosesi mənimçün maraqlıdır...

- Allah hər kəsə bir istedad verir də. Biri yaxşı ustadır, biri yaxşı alimdir, fizikdir, kimyaçıdır, müğənnidir, bəstəkardır. Ancaq hamı Arif Məlikov ola bilmir ki. Bunun sirrini axtarmaq da çətindir. Sadəcə, mənim uşaqlıqdan musiqi alətlərinə böyük marağım olub.

- Bildiyimə görə musiqi təhsiliniz yoxdur və uzun müddət neft sahəsində çalışmısınız...

- Bəli, ixtisasca mühəndisəm, uzun illər yüksək vəzifələrdə işləmişəm. Ancaq hər zaman musiqiyə yaxın olmuşam. Uşaqlıqda tarlada yatardım, yatandan sonra anam gəlib ovcumu açıb tarı götürərdi... Sonra elə bir an yarandı ki, vəzifələrdən uzaqlaşdım, özəl iş açmalı oldum. Həmin vaxt əlimin altında bütün aparatura var idi. Böyük bir sex yaratdım və bu işləri görməyə başladım. Məsələn, o vaxta kimi mən Qarabağ kamanını, elektro kamanı, "Sevgililər" musiqi alətini, ay-ulduz alətini, milli gitaranı ixtira etmişdim. Mənə dedilər ki, musiqiçi olmasanız da bu işləri görürsünüz, dövlətimizə təqdim edin. Əvvəlcə alətləri Müəllif Hüquqları Agentliyindən qeydiyyatdan keçirib şəhadətnamə aldım, sonra şəhadətnamə ilə bir yerdə əsərləri Heydər Əliyev Fonduna göndərdim. Bir həftə ərzində mənə müsbət cavab verdilər, sənədlərim Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə göndərildi. Nazirliyə çağırıb sorğu-sual edəndən sonra, elmi işçi kimi bura göndərdilər. Həmin vaxt laboratoriyanın rəhbəri tanınmış musiqiçi Abasqulu Nəcəfzadə idi. Bir il elmi işçi kimi çalışdım. Bu, həm də mənimçün sınaq idi. Bir il ərzində tar və kamança üzərində böyük islahatlar - səs effektinin yaxşılaşdırılması, pərdələrdə vızıltıların aradan qaldırılması, qolla çanaq arasındakı kövrəkliyin aradan qaldırılması, tənzimlənməsi, mexanizmlərin yerləşdirilməsi işini apardım. Başlanğıcda Siyavuş müəllimin iştirakı ilə komissiya oldu və məni qəbul etdilər. O, dedi ki, Allah sizi bizə hədiyyə göndərib. Bu işləri gördüm və ilin sonunda təqdimat elədim. Təqdimatda da ünvanıma xoş sözlər deyildi. Yaradıcı insanın gördüyü iş layiqincə qiymətləndiriləndə daha yaxşı işləmək istəyir. O təqdimatdan sonra rektor bildirdi ki, siz bu laboratoriyanın rəhbəri olmalısınız.

- Neçənci ildən bu laboratoriyaya rəhbərlik edirsiniz?

- 2011-ci ildən. Bu, respublikada milli musiqi alətlərinin təkmilləşdirilməsindən ötəri yeganə bir ocaqdır, müəssisədir. Bura ilə bağlı fikirlərimiz çoxdur. Şuşada bir musiqi alətləri fabrikimiz var idi, indi yoxdur. Böyük zalımızda heç olmasa mini fabrik yaratmaq istəyirik.

- Yaxşı ideyadır...

- Düzəltdiyimiz musiqi alətlərini tələbələrimizə ucuz qiymətə sata bilərik. Eyni zamanda təkmilləşmə işlərimiz davam etməlidir. Məsələn, yaylı musiqi alətlərində təkmilləşməyə ehtiyac var. İndiyə kimi on iki dənə yaylı musiqi aləti ixtira etmişəm.

- Bütün bu ixtiralar son beş ildə olub?

- Bəli.

- İstərdim bir qədər də dörd oktavalı tardan danışaq. Bu tar hansı ideyadan yarandı?

- Tarın müqəddəsliyini, xalqımızın şah musiqi aləti olmağını nəzərə alaraq bu aləti ixtira etmişəm. Gün ərzində təxminən bir saat sosial şəbəkəyə vaxt ayırıram. Yenilikləri izləyirəm, işlərimi paylaşıram, sualları cavablandırıram. Bu zaman tarzən Şəhriyar İmanovun gitara ifasını gördüm. Biz axı onu tar ifaçısı kimi tanıyırıq. Şəhriyar məni fikrimcə çox qeyri-adi ifaçıdır, onun imkanları tarın diapazonuna sığmır. Tarımız iki oktava yarımdı, amma o 4-5 oktava istəyir. Şəhriyarın ifasını görəndən sonra bu aləti düzəltmək, ixtira etmək qərarına gəldim. Onun ifasını görəndən sonra laboratoriyaya dəvət etdim, dedim ki, sənə bir alət düzəldim, gitara etdiklərini tarda edə biləsən. Dedi, bu mümkündürmü? Dedim, əlbəttə. Bilsəm ki, yeddi oktavalı tarda ifa edə biləcək, bir-iki il vaxtımı sərf edib onu da düzəldərəm. Dörd oktavalı tarı həm elektron, həm də akustik variantda hazırladıq.

- Musiqi alətinin bərpası çətin prosesdirmi?

- Baxır kimə görə. Bəzən yalandan deyirlər ki, filan aləti bərpa etmişik. Qabaqlarında dayananda da deyirlər ki, paxıllıq edir. Amma elə deyil axı, bərpa ağır prosesdir. Adama deyərlər ki, bərpa etdiyin aləti hardan götürmüsən, harda fotosu var? Xalqı aldatmaq, yalan danışmaq olmaz.

- Deyəsən söhbətə tısbağa çanağından düzəldilən kamançadan gedir...

- Söhbət təkcə ondan getmir, amma o ideya da burada yetişdi. Skripkaçı Səlim Abbasov burda olanda dedi ki, Ərəbistanda tısbağadan kamança görmüşəm. Mən də uşaqlara dedim ki, böyük çanaq tısbağa tapsanız, folklor üçün birini düzəldək. Məsələn, qoşaqol kamançanı götürək. Burada bir səs kamançanın, bəmdirsə, altın səsi olmalıdır. Əgər mən iki kamançanı bir yerdə verirəmsə, bir qolu alt, digəri kamança olmalıydı. Altın qolu 38, kamançanın qolu 31.4 olmalıydı. Amma eyni ölçüdə verib, gitara simlərini də ora taxıb camaatı aldatmaq, şou göstərmək olmaz.

- Məmmədəli müəllim, dörd oktavalı kamança neçə müddətə başa gəldi?

- Üç aydır onun üzərində işləyirdim. Özü də baxdı, təkliflərini dedi, bir az da təkmilləşdirdik və ortaya əla iş çıxdı, səs diapazonuna görə gitara bunun yanında heç nə oldu. (Söhbətin bu yerində Məmmədəli müəllim ixtirası olan tarı ifa edir və ardınca izah edir) - Bu tarda Ramiz Quliyev ifa edir, Möhlət Müslümov, oğlu, Ağasəlim Abdullayev bu sistemə keçib. Burada səs effektini artırmışıq.

- Bu da sizin ideyanızdır?

- Bəli. Burada nə iş görürsünüz, hamısı mənim ideyam və ixtiramdır. Şəhriyar bu tarda ifa edəndə mən ağladım. Çünki alətlərin hər birinə öz övladım kimi baxıram, bunlarla nəfəs alıram, şənbə-bazarımı da burda keçirirəm.

- Öz düzəltdiyiniz alətləri ifa edə bilirsiniz...

- Musiqi təhsilim yoxdur. Ali məktəbi bitirənə qədər ansambllarda, evdə ifa etmişəm. Gitara da çalırdım. Amma sonradan gördüm ki, ixtiraçılıq məni daha çox çəkir. Bu işə indiyə kimi 35-40 min pul xərcləmişəm. Əgər bunun sonunu görməsəydim, xərcləməzdim.

- Sırf laboratoriyaya?

- Yox, ümumiyyətlə, təkmilləşmə işlərinə.

- Yəqin ki, xərclədiyiniz 35-40 min manatın müqabilində elə də böyük gəliriniz olmayıb...

- Təbii ki, olmayıb. Mən tar, kamança düzəldib satmıram axı.

- Ümumiyyətlə, ixtiraçı üçün ifa edə bilmək vacibdir?

- Mən düzəltdiyim bütün alətlərdə az da olsa, ifa edə bilirəm. Bəli, vacibdir. Çünki ixtiraçı aləti hiss etməli, məsələn, simin birinci pərdəsinin hansı hündürlükdə olduğunu bilməlidir. Bunu ancaq ifaçı hiss edə bilər.

- Sizcə başqa hansı musiqi alətlərimzi də təkmilləşməyə, yeniləməyə ehtiyac var?

- Azərbaycan milli musiqi alətləri bərbad vəziyyətdədir. Musiqi alətlərimiz hamısı ibtidai formadadır, ölçüləri düz gəlmir, hər usta bir ölçüdə düzəldib. Mən tarın ölçü sistemini çıxaranda laboratoriyamıza qırxa yaxın tar gətirildi. Onların hər birinin ölçüsünü çıxarmışam. Bir tarın ölçüsü o biri tarla üst-üstə düşmürdü. Kim necə istəyibsə, elə də düzəldib.

- Bəs sizin irəli sürdüyünüz ölçülər hansı meyarla müəyyənləşdirilib?

- Qərara aldım ki, sözünü demiş tar ifaçılarının tarının ölçüsünü götürək. Hacı Məmmədovun, Ağasəlim Abdullayevin, Möhlət Müslümovun tarının ölçü sistemlərini müqayisə etdik. Sözünü demiş tarzənlərin tarını ayırdıq və ortaq bir məxrəcə gəldik. Burada kiçik çanağın böyük çanağa olan nisbəti nəzərə alınmalıdır. Bunu indiyə kimi heç kəs bilmirdi, əmsalını tapmışam.

- Sizin şablonda tarın böyük çanağının uzunluğu nə qədər olmalıdır?

- Əgər çanağın uzunluğu 29 santimetrdirsə, 29 vurulur 1.47-yə, tapırsan qolun uzunluğunu. Əgər çanağın uzunluğu 35 də olsa, 1.47-yə vurulmalıdır. Bu əmsal heç vaxt dəyişmir. Bu işdə millimetr də rol oynayır. Ustalar isə gözəyarı işləyirdilər. Bu yaxınlarda əlimə 70-ci illərin nəşri olan bir kitab düşdü. Az qaldım ağlayım. Rektoru, tanınmış musiqiçiləri dəvət etdim və dedim ki, məndən olsa, bu kitabı on yerə cırıb tullayaram ki, erməni əlinə düşməsin.

- Səbəb?

- Çünki orada yazılanlar birmənalı səhvdir. O kitabın müəllifləri arasında erməni də var, rus da, azərbaycanlı da. Musiqi alətlərinin bütün ölçüləri yanlış göstərilib. Məsələn, üç oktava səs diapazonuna malik olan Azərbaycan santurunu düzəltmişik. Bizim santurun dünyadakı digər santurlardan üstünlüyü ondan ibarətdir ki, simlərin dartı qüvvələri birincidən sonuncuya qədər stabildi. Amma İran santurunda belə deyil.

Söhbətimizin sonuna yaxın kamança ifaçısı Sahib Ağazadə də gəlib çıxır. Bir azdan Şəhriyarla onun möhtəşəm ifasını dinləyəcəyik. Ona kimi Məmmədəli müəllimə daha bir sual verirəm. Daha doğrusu, Qarabağ kamanı haqda danışır: - Qarabağ bizim nisgil yerimizdir. Həm Qarabağa, həm qarabağlılara böyük hörmətim var. İstərdim kamançanı qaldıraq ürəyimizin başına. Hətta ondan da yuxarıya...

Söhbətləşdi: İntiqam VALEHOĞLU
Fotolar: Nurlan Gülməmmədov
Ölkə.az