"Eşq üçün Bağdada tələsənlər, iki dəqiqə ayaq saxlayın"
Növbəsiz "növbə"lər
Sırada durmaq və həmin sıranın qanununa riayyət etmək özü bir mədəniyyət simvoludur. Ancaq təəssüf ki, növbələr zamanı insanların bir-birinə qarşı kobud rəftarının şahidi oluruq. Səbrsiz davranıb kiminsə sırasına girib, özünü qabağa vermək isə əsl mədəniyyətsizlikdir. Marketlərdə, bankomat qarşılarında, metrolarda, avtobus dayanacaqlarında, banklarda və s, və s yerlərdə belə hallar ilə tez-tez qarşı-qarşıya gəlirik. Öz işini tez həll etmək eqoizmi etik normaları tapdalayır. Çoxusu bir addım irəli keçmək üçün önündəki insanı əzir, tapdalayır, itələyir. Kiminsə harasa tələsməsi və önündəki insana qarşı kobud davranması heç bir əsasla onu haqlı duruma salmır.
"Növbəsizlik" məkanlarının episentri
Daha çox bankomatların qarşılarında və banklarda bu tip növbəsizlik halları müşahidə olunur. Ayın sonlarında yaxud da əvvəlində maaşlar, təqaüdlər verilərkən qarşısında insan izdiham olan bankomatların qarşısı bu cür "növbə"li növbəsizliyə öyrəşib. Ayboyu maaşlarını gözləyən insanlar pulları karta gələn kimi düşüncəsiz şəkildə növbəsizlik yaradırlar və kim nə cür gəldi o cür hərəkət edir. Bu da, öz növbəsində, hamıya çətinlik yaradır. Daha sonra banklarda da bu cür hadisələrə tez-tez rast gəlmək olar. Belə ki, bank sistemlərində xüsusi aparatdan öz sıra nömrəsini götürüb gözləməsinə baxmayaraq, yenə sırasını gözləməyib özünü "araya" salmaq istəyənlərin də sayı az deyil. Bu hal, öz növbəsində, xəstəxanalarda və klinikalarda da intensiv baş verir. Xəstəxanalarda bəzən xəstənin vəziyyətinin ağır olması belə ona növbədənkənar giriş etməyinə şərait yaratmır.
Problemin qaynağı
Problemin qaynağı hər birimizik. Ta uşaqlıqdan bizə bu məsələ qabardılsa və ciddi şəkildə aşılansaydı, bəlkə də, gənc nəsil bu situasiyanı dəyişə bilərdi. Bu yazılmamış, amma əməl olunması gərəkən vacib bir qanundur. Daha çox gənc nəslin səbrsiz və soyuqqanlı davranıb çılğın hərəkətləri ilə növbəsiz davranışları əyani sübutdur. Hər birimiz ən azı bir dəfə olsa belə, qarşımızdakı insana haqsızlıq edərək onun növbəsinə girmişik. Buna etiraz isə bəzən əks tərəfdən sərt və ciddi olur. Gündəlik eşitdiyimiz və artıq "növbələr sözü" kimi qəbullandığımız ifadələrdən məşhurları isə bəzən ciddi söz-söhbətə yol açır: "Adə, ay eşşək, növbəni gözləyəndə canın çıxır?", "sənə tərbiyə verənə bərəkallah", "ay qız, yavaş ol da tapdaladın e, məni", "ay bala, üstümüzdə futbol oynamadığın qaldı, gəl onu da elə" və s kimi tipli ifadələr orta və yaşlı nəsil tərəfindən bəzən işlənir. Yuxarıda bildirdiyim kimi, bu və bu tip ifadələr isə çox vaxt söz-söhbətə və dava-davalaşa gətirib çıxarır. Bütün bunlar adi bir şey üçün baş verir və nəticədə kiçik bir od böyüyərək tonqala çevrilir.
Həll yolu
Bu problemin həll yolu kimi bir neçə üzdə olan alternativ yol göstərilə bilər. Növbə mədəniyyətini təbliğ etmək üçün bu mədəniyyətə tabe olan insanlar aksiyalar və tədbirlər keçirə bilərlər. Seminarları da bu mövzuya ekstra plan kimi əlavə etmək heç də pis fikir olmaz. Bu tip təbliğat üsullarına (süni də olsa) ehtiyac duyulur. Problemin ən ideal həll üsulu isə növbə sayı göstərən cihazların sayının artması və növbələrin intensiv cərəyan etdiyi hissələrə qoyulmasıdır. Növbə zamanı növbəni gözləmək və onun qaydalarına riayət etmək özü böyük bir mədəniyyətdir. Çalışaq ki, tarix boyu qazandığımız mədəniyyətə bu cür düşüncəsiz hərəkətlər ilə xələl gətirməyək.
Ekspertin məsələyə baxışı
Sosioloq Sənubər Heydərova da məsələ ilə bağlı Ölkə.Az-a fiklərini bildirib: “Azərbaycanda növbə mədəniyyəti olub. Fikir verirsinizsə, Sovet dövründə yaşamış insanlar daha nizamlıdırlar. Onlar növbənin nə olduğunu, orda necə dayanmaq lazım gəldiyini bilir, qaydalara əməl etməyənləri nizama dəvət etməyə daha meyllidirlər. Cəmiyyətdə axsayan bir çox sahələr kimi növbə mədəniyyətini də təbliğatla aşılamaq mümkündür. Hər hansı ideologiyaya söykənən istənilən sahəyə baxaq.
Məsələn, o dövrün sözlərinə fikir verin: pioner heç vaxt qırmızı işıqda keçməz. Yaxud, komsomol ictimai yerə zibil atmaz, o, həmişə səliqəlidir. Bu yaxınlarda skautların gənclərlə işləməsini müşahidə edirdim. Onlar uşaqlara nəsə etməyi öyrədirdilər, deyəsən ipə möhkəm düyün vurmağı. Sonra dedilər ki, indi görək, bunu ən tez kim edəcək? 1-2 uşaq zarafatlaşmaqçün əvvəldən vurduqları düyünləri göstərib “qalib” çıxmaq istədi. Onda müəllimləri dedi: skaut heç vaxt yalan danışmır. Əlbəttə, uşaqlara öyrətmək lazımdı ki, yalan danışmaq pis işdi. Ancaq bunu “adam yalan danışmaz” kimi deyəndə, sanki çox standart səslənir və uşaqçün maraqsız olduğundan, o, bunu “eşitmir”. Ancaq onu xüsusi qrupa aid edəndə və ona bunun məsuliyyətini başa salanda reaksiya fərqli olur.
Qaydaları pozanlar təəssüf ki, əsasən böyüklərdir. Amma görünür onlara da təbliğatla – uşaq kimi ən kiçik pozuntularının belə nəyə gətirib çıxardığını göstərməklə təsir etmək mümkündür. Təsadüfi deyil ki, indi kiçik “tərbiyəvi” çarxlar çox populyardır. Məsələn, onlardan birinin mövzusu belədir: sən maşını başqalarına fikir vermədən, necə gəldi park edəndə, ola bilsin yaratdığın narahatlıq ucbatından gecikən təcili yardım maşınında həmən vaxt sənin əzizini aparırdılar. Sənin ucbatından onu vaxtında çatdıra bilmədilər və o, öldü. Əlbəttə çox primitivdi, ancaq çoxuna təsir edir.
Ancaq burada vacib məqamlardan biri etibardır. Bu qarışıqlıq və tələskənlik bizə 90-ların əvvəlindəki qarmaqarışıq dövrdən yadigardır. Çörək növbələri gecə 4-5-dən başlayırdı. Sən növbəyə əməl edəndə, ola bilirdi ki, çörəksiz qalardın. Ona görə çörək az gələndə hamı ən yaxında dayanmağa çalışırdı, evdə çörək gözləyənlər adama daha əziz olduğuyçün onları düşünüb qarşısındakı və ətrafındakı insanları əzib keçmək daha rahat olurdu.
Növbəyə dayanan vətəndaş növbənin uzunluğundan asılı olmayaraq qarşıdakıyla eyni xidməti alacağından və növbəyə dayanılan xidmət əməkdaşının dürüstlüyündən şübhə etməsə, tələsməz. Ancaq növbəsinə dayanılan məmur (satıcı, həkim və s. ) kimdənsə şirinlik alıb qabağa buraxırsa, yaxud əvvəldən alınacaq malın məhdud sayda olduğunu elan etmirsə və camaat da bunu bilirsə, aldandığını hiss edən insanı heç nə ilə saxlamaq mümkün olmayacaq.
Növbə mədəniyyəti ilə bağlı növbəyə dayanan insandan əvvəl növbənin obyekti sorğulanmalıdır. Əgər satıcı növbəni pozan vətəndaşa – bu pozuntunu görüb göz yumaraq xidmət göstərirsə, növbədə dayanan özünü aldadılmış və alçaldılmış hiss edəcək. Ancaq satıcı tələb etsə ki, növbə pozulmasın, ədalətli davransa, o an ondan asılı sayılan kütlə də nizama əməl edəcək.
Nə isə düz getmirsə, məsuliyyəti öhdəmizə götürməliyik. Əgər hər hansı müəssisədə növbə sizi qane etmirsə, özünüz nizam yaratmağa çalışın. Əgər orda "filankəsin adamını" qabağa buraxan məmur varsa, onun ad, soyadını öyrənib ondan şikayət edəcəyinizi bildirin. Bu, vətəndaşlarda alınır. Bu yaxınlarda Məşğulluq İdarəsində şahidi oldum: hər səhər gəlib xaosa şahid olan vətəndaşlar aralarında sözsüz danışığa gəlmişdilər. Lap tez gələnlər özləri ilə vərəq və qələm gətirib adlarını yazmışdılar, hər növbəti gələnə kağız ötürülürdü və o, növbəti nömrəni yazıb adını əlavə edirdi. Gələn artıq bilirdi ki, ondan əvvəl 80 nəfər var, özündən əvvəlkinin və sonrakının nömrəsi və adı nədir. Bu təşəbbüs səs-küyü və özbaşınalığı aradan qaldırmışdı. Bunu, özünə hörmət edən və bunu başqalarından tələb edən kimsə etmişdi, idarə etməmişdi. Rəsmi təbliğat və cərimələr olsa, lap yaxşı. Ancaq elə bir vasitə yoxdursa, bunu özün yaratmalısan. Əmin olun ki, nizama əməl etməyə razılaşaların sayı razılaşmayanlardan həmişə çoxdur və uğur qazanmaq elə də çətin deyil”.
"Bağdadı iki gözüm qapalı bula bilirim"... Son günlər gənclərin dilindən düşməyən mahnı böyük səbri olan birindən bəhs edir. Amma birinin bankomata bunu zümzümə eləyə-eləyə yaxınlaşıb qəfildən hücuma keçdiyini görəndə mat qalırsan. Bu qədər səbirsiz, hövsələsiz olan adam nəinki Bağdada, heç Biləcəriyə də vaxtında çatmaz. Səbrli olun, xanımlar və cənablar..
