Özbəkistan: İslam Kərimovun ən real siyasi varisi kimdir?
Özbəkistan prezidenti İslam Kərimovun qəfil vəfatından sonra dünya mediası Orta Asiyanın ən böyük və güclü dövlətinin rəhbərliyinə kimin gələcəyi məsələsini qızğın müzakirə etməkdədir.
Hazırda əksər aparıcı media orqanlarında müxtəlif politoloqların, Orta və Mərkəzi Asiya üzrə siyasi ekspertlərin rəyləri dərc olunub və Özbəkistanda varislik məsələsi geniş müzakirə mövzusuna çevrilib.
İki qız atası İslam Kərimovun 27 illik hakimiyyətinin sona çatması ilə birlikdə ölkə sanki gözləmədiyi bir hadisə baş vermiş kimi hələ də rəhbərinin yoxluğunun şokunu üzərindən ata bilmir. Oğlu olmayan və qızlarının da siyasi iddiasının olmadığı İslam Kərimovun siyasi varisini ilk olaraq Özbəkistan hakimiyyətinin daxilində axtarmağa başladılar. Orta Asiya kimi partlayışahəssas regionda 27 il stabilliyi təmin etmiş özbək siyasi elitasının aradan keçən illər ərzində bütün ölkələrin hakim dairələri ilə sıx əlaqələri yaranıb. Son illər ölkəsinin gücünün ona verdiyi arxayınlıq İslam Kərimovu keçmiş SSRİ-nin ən müstəqil dövlət başçılarından etməsi Özbəkistanı bir çox siyasi və hərbi bloka qoşulmaqdan saxladı.
ABŞ-ın Əfqanıstan kampaniyası başlayandan sonra Vaşinqtonla sıx əməkdaşlıq edən İslam Kərimovun Qərblə yaxınlaşması Moskvanı bərk narahat edirdi. MDB çərçivəsində Rusiyanın keçmiş ittifaq respublikalarını siyasi cəhətdən özünə bağlamaq istiqamətində gördüyü tədbirlər regional həll olunmamış konfliktlərin yenidən alovlanması və mübahisəli bölgələrdə yeni lokal müharibə ocaqlarının baş qaldırması ilə müşaiyət olunurdu. ABŞ-ın keçmiş SSRİ respublikalarını Avropaya və digər qərb siyasi qurumlarına cəlb etmək təşəbbüsü Rusiyanın maraqlarına endirilmiş zərbə təsiri bağışlayırdı.
Proseslərdən uzaqda qalmamaq üçün ABŞ-ın Əfqanıstan kampaniyasına Rusiya da dəstək vermək qərarına gəldi. Hətta Rusiyanın Ulyanovsk şəhərindəki hərbi aerodrom ABŞ hərbçilərinin istifadəsi üçün açıldı. ABŞ ordusu Əfqanıstandakı kontingentinin təchizatı üçün Avropadakı bazalarından apardığı hərbi yükləri Rusiya ərazisindən keçirərək Orta Saiyadakı Manas aerodromuna, ordan isə Əfqanıstanın müxtəlif şəhərlərinə çatdırırdı. ABŞ-ın 10 illik Əfqanıstan hərbi kampaniyası dövründə Orta Asiyada bir sıra prosseslər baş verdi. Qırğızıstanda iki dəfə dalbadal baş vermiş inqilab nəticəsində ölkədə hakimiyyət dəyişdi. İlk olaraq 2005-ci ildə sovet dövründən ölkəni idarə edən və Moskva ilə sıx əlaqələr saxlayan Askar Akayev devrildi. Onun yerinə hakimiyyətə gəlmiş Bakiyev isə 2010-cu ildə baş vermiş üsyan nəticsində devrildi. ABŞ-la əməkdaşlıq müqaviləsi imzalamağa hazırlaşan Qırğızıstan 2010-cu ildə Atambayevin hakimiyyətə gəlməsi ilə yenidən Rusiyanın nəzarətinə qayıtdı. Atambayevin isə hakimiyyətə gəldikdən sonra atdığı addımlar ölkənin Rusiyanın yaratrdığı Gömrük Birliyi və Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatına qoşulması ilə nəticələndi.
Askar Akayevin devrilməsi ərəfəsində ABŞ-la hərbi əməkdaşlıq müqaviləsi bağlamağa hazırlaşan İslam Kərimovu isə "Əndican sürprizi" gözləyirdi. 2005-ci ildə İslam Kərimovun Qərbə yolunu Əndicanda baş vermiş qanlı hadisələr kəsdi. Özbəkistanın üçüncü böyük şəhəri sayılan Əndicanda baş vermiş qiyam polis və ordu tərəfindən amansızcasına yatırıldı. Minlərlə insan öldürüldü. Bununla da İslam Kərimov Moskva ilə Vaşinqtonun arasındakı oyunlara girişməyin nə qədər təhlükəli olduğunu bir daha dərk edərək neytral siyasətini davam etdirmək qərarına gəldi.
Əndican hadisələrindən əlavə Orta Asiya respublikaları arasında Moskva tərəfindən yaradılmış süni ərazi problemləri, su problemi, etnik anklavlar problemi bu regionu barıt çəlləyi vəziyyətinə gətirir. Bütün bu mümkün konflikt ocaqlarının Moskvanın nəzarətində olması ABŞ-a bu bölgədə möhkəmlənmək imkanı vermədi və Orta Asiya Rusiyanın geosiyasi maraqlarının əhatrə etdiyi coğrafiya olaraq qaldı.
İslam Kərimovun vəfatından sonra ölkədə yenidən Qərb və Rusiya tərəfdarı olan qruplar arasında "soyuq müharibə" başlayıb. Hazırda İslam Kərimovun yerinə ən real namizəd kimi Rusiyanın qəbul etdiyi hazırkı baş nazir Şövkət Mirziyaev göstərilir. İstənilən halda Moskvanın bu bölgəni əldən verməmək üçün bütün addımları atmağa hazır olduğu hər kəsə, o cümlədən ABŞ-a gözəl məlumdur. Hələlik regionda sabitliyin pozulmaması naminə qlobal güclər ortaq məxrəcə gəlmək məcburiyyətindədirlər. Suriyada müharibənin davam etməsi və gertdikcə şiddətlənməsi ABŞ və Rusiyanı Orta Asiyada stabiliyin qoruinması naminə razılığa gəlməyə vadar edəcək.
Bəzi ekspertlər tərəfindən İslam Kərimovun mümkün varisi kimi göstərilən Parlament sədri Niqmatulla Yoldaşov isə Mirzyaevlə müqayisədə daha az şanslı görünür. Ukrayna, Gürcüstan, Moldova, Suriya məsələlərində Rusiyanın son həmlələrindən sonra ABŞ taktikasını dəyişmək məcburiyyətindədir. Ona görə də Özbəkistanda yeni hakimiyyətə gələcək şəxs mövcud siyasi kursa sadiq olmalı və bu kursu davam etdirməlidir. Əks təqdirdə bütün regionu müharibə alovu bürüyə bilər. Əndican, Oş, Fərqanədə müxtəlif dövrlərdə baş vermiş qanlı hadisələr yenidən təkrarlanar və bütövlükdə Mərkəzi Asiya qanlı müharibənin ortasında qalar.
Arayış: Şövkət Mirziyaev, 1957-ci ildə Özbəkistanın Cizak vilayətində anadan olub. Daşkənd kənd təsərrüfatının irriqasiyası və mexanizasiyası institutunu bitirib. Uzun illər komsomol katibi vəzifəsində çalışıb.
Daha sonra Səmərqənd və Cizak vilayətlərinin qubernatoru vəzifəsini icra edib. 2003-cü ildən isə Özbəkistanın baş naziridir. Rusiyanın siyasi və biznes elitası ilə sıx əlaqələri var.
Qafqaz Ömərov, Ölkə.Az-ın məsul redaktoru
