Teymurilərin sonuncu padşahı İslam Kərimov
Aydın Canıyev
SSRİ-nin süqutundan sonra Pribaltikasız postsovet məkanında Qırğızıstan, Gürcüstan və Ukraynada dəyişikliklər ABŞ-ın dəstəyi ilə müxtəlif rənglərdə özünü büruzə verdi...
Xüsusi olaraq Ölkə.Az saytı üçün qələmə aldığım yazıda haqqında danışacağımız rəhmətlik İslam Kərimov İmoməli Rəhmon, Nursultan Nazarbayev, Saparmurad Niyazovdan heç nə ilə artıq da deyil, əskik də.
İslam Kərimov dövlət xadimi idimi? Tiranmı, diktatormu, yoxsa mafiozi? Bəlkə korrupsioner və qəsbkar? Regional və coğrafi parametrlərinə görə mənsub olduğu türk dünyasının xarizmatik lideri? Naturaca demokrat əbasında kommunist, yoxsa Məhəmməd Xarəzmşahın yurdunu viran qoyub özbək xalqının nəsil dölçülərini sonuncusunacan qırdırıb xanımlarından monqol törədən teymurilərin varisiymidi?
Dünayda bütün xalqlar dəyişikliyə cəhd edir, uduzmaqlarına, repressiyaya məruz qalmaqlarına baxmayaraq, savaşdan çəkinmirlər, ancaq tək bir millət var ki Asiyada, heç nəyi dəyişmək istəmirlər - o da özbəklərdir! Hərçənd otuz milyonu keçiblər! Teymurləng istilasının ağır fəsadlarıdır bugünkü özbəklərin genində özünü nümayiş etdirən sükunət. Tarixi tarixçilərin öhdəsinə buraxaq, amma həm də Tarixin bütöv bir mərhələsini sükunətdə saxlamaqla ölkəsini 15 əsr əvvəlki təfəkkürlə idarə edən İslam Kərimovun ruhunu yad və şad etməyə davam edək.
İslam Kərimovun da bir çox sovet partiya funksionerləri kimi, tərcümeyi-halı yerində deyil: adamın gah "detdom"-internat uşağı, gah da nümunəvi bir sovet ailəsinin nümayəndəsi kimi ikili bioqrafiyası var.
Azərbaycanda bəzi rəhbərlərdə olduğu kimi, İslam Kərimovda da doğmalarından imtina məqamı var: guya ki, qardaşının adı korrupsiyada hallanıb, bu da imtina edib. Cılız olduğu qədər də taleyüklü nüansdı - sovet vətəndaşını formalaşdırmağa Pavlik Morozovun dədəsini satmaqla başlayan bir dövlətdə əlbəttə ki, haracan cılızlaşmağın da önəmi əhəmiyyətliydi. Partiyaya və rəhbərə sadiqlik öz yerində.
Bizdə də variantları olduğu kimi, İslam Kərimova da "arvad hesabına kişi olanlar" tək baxmağın həm yeri var, həm də yox. Politexnik İnstitutun mühəndis-mexanik ixtisaslı məzununun az bir vaxtda vəzifə pilləsində irəliləməsi heç də onun tələbə və iş yoldaşlarından hansısa üstünlüyü hesabına olmayıb - bunun üçün asiyalı təfəkkürünün elementar qohumluq və klançılıq tellərindən xəbərdar olmaq yetər.
İlk dəfə Daşkənd Kənd Təsərrüfatı Maşınqayırma Zavodunun direktorunun qızı, Buxara əsilli yəhudi Natalya ilə evlənən İslam Kərimov məqamı yetişəndə, ondan Ruslan adında oğlu olmasına baxmayaraq, ayrılır və rus qarışığı olan tacik Tatyana ilə evlənir. Özbək jurnalistlər bu "at gedişi"ni onunla izah edirlər ki, şərqdə, konkret olaraq Özbəkistanda ayrı tayfadan olan qızı almaq lazım idi ki, irəli gedəsən. İslam Buxaranı Fərqanəyə dəyişir. Ümumiyyətlə, mövqe və fikir dəyişikliyi bu adamda tez-tez olub, yazı boyunca xatırladacağıq.
Bir faktla növbəti təqdimata keçirik: adam ata-anasına sağlığında heç bir diqqət yetirməyib, öləndə də dəfnlərində olmayıb, qardaş-bacılarla ünsiyyətdən qaçıb, doğma oğlundan imtina edib, doğma qızını ev dustağı saxlayıb, dayısımı-əmisimi oğlunu dəlixanaya qoydurub, baldızı oğlunu həbsə aldırıb və... hazırkı arvadı Tatyanayla münasibəti yeddi metrlik hündürlükdə çəpərlə tənzimləndiyi halda otuz milyonluq xalqın az qala otuz ildi atası sayılır.
Bunu hansı rakursdan şərh etməyin bir variantı var: özbək xalqının "millət atası" prinsipləri bir ayrı cürdü...
Siyasi iradə baxımından da İslam Kərimovu xarizma saymaq yersizdi: eynən bizim Ayaz Mütəllibov kimi həm Özbəkistanın SSRİ-nin tərkibində qalmasına 95 faiz səs verdirib, həm də Özbəkistanın müstəqillik aktını 98 faizlə qəbul etdirib. SSRİ-nin dağılması rəsmən bəyan ediləndən sonra isə dərhal zəng vurub ki, orda nə baş verib, yeni bir birlik yaradaq və həmən də Nursultan Nazarbayevlə görüşüb.
Sadəcə Ayaz Mütəllibovdan bir fərqi var: özündən əvvəl Özbəkistanın birinci katibi olmuş Rafiq Nişanovun klanını öz tərəfinə çəkə bilmişdir!
27 illik rəhbərlik dönəmində İslam Kərimovun etdiyi çox az şey var.
İqtisadiyyatı ancaq pambıqçılıq üzərində qurulan Özbəkistanda əlaqələr qırılandan sonra, istehsalı ən müxtəlif sosial layihələr üzərində sənayeləşdirmiş, aviatikinti və avtomobil sənayesini inkişaf etdirmişdir. Bununla da kollaps vəziyyətində olan ölkəni birtəhər-bircür xilas edə bilmişdir.
Millilik baxımından, rus dilini ölkədən yığışdırmış, rusdilli kadrları sıradan çıxarmış, yerli adamları iş başına gətirmiş, hətta sovetin "basmaçı" adı ilə yarlıqladıqlarını "milli-azadlıq hərəkatı" iştirakçıları adı ilə reabilitasiya etmişdir.
Sovet dövrünün abidələrinə-heykəllərinə, eyni zamanda Böyük Vətən Müharibəsinə həsr olunanlara müharibə elan edən İslam Kərimov bu barədə danışmağı belə yasaq etmişdir. Özünü 1370-ci ildə Səmərqənd paytaxt olmaqla teymurilər imperiyasının əsasını qoymuş Tamerlanın siyasi varisi hesab edən İslam Kərimov sovet dövrünü mümkün qədər sürətlə yaddaşdan silməyi vacib sayırdı.
Ölkədə əmin-amanlığı və belə deyək, sabitliyi qorumaq üçün İslam Kərimov gah Rusiyaya sığınmış, gah da Amerikaya. 1994-cü ildə Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsinə qoşulan Özbəkistan 1999-cu ildə sıranı tərk etmiş və hətta ABŞ-a Özbəkistanda hərbi baza açmağa imkan vermişdir. 2005-ci ildə isə Əndican hadisələrindən sonra ABŞ hərbi bazası bağlanmış, əvəzində Rusiya öz hərbi qüvvələrini Özbəkistana yeritmişdir.
Əndicanda 1500-ə qədər dinc insanın güllələnməsinə rəvac vermiş bir rəhbərə demokrat demək üçün adamda cəsarət olmalıdır!
Ölkədə yerli özünüidarəetmə strukturunu "məhəllə" çərçivəsinə salan və bu "məhəllə"lərin taleyini "məhəllə keşikçiləri"nə verən rəhbərə də demokrat demək əlahiddə cəsarət və həyasızlıq istəyir!
Dolların yalnız bankda və yalnız dövlətdən aldığın pula-maaşa dəyişdirilməsi mümkün olan ölkənin də inkişaf etmiş olduğunu, əhalinin firavan yaşadığını yazmaq üçün isə gərək ləçər olasan, özü də patentlisindən.
Əlbəttə ki, otuz milyonluq özbəklərin içindən kifayət qədər adam tapılıb ki, İslam Kərimova xilaskar kimi baxsın, konstitusiya icazə vermədiyi halda nəinki üç dəfə dalbadal prezident seçilsin, hətta iki dəfə referundumla səlahiyyət müddətini də uzatsın. Bu artıq xalq olaraq özbəklərin problemidir ki, azlığa uduzurlar və onlar belə demokratiyanı məqbul sayırlar. Amma dünya demokratiya standartlarına uyğun olaraq, Özbəkistanda xalqa demokratiya heç "çerez marli" də göstərilməyib. Nöşün ki, bir dəfə İslam Kərimov seçkiyə hətta alternativ namizəd olmadan gedib və udub, bağışlayın, xalqın səsini yetərsay qədər qazanıb!
"Demokratiyanın beşiyi" ABŞ-ı isə "baş hakim" rolunda görməkdənsə, el arasında deyildiyi kimi, "vur başına, tulla qırağa". Çünki, 2005-ci ildən Əndican hadisələrinə görə qoyulan embarqoların hamısı... 2009-cu ildə Özbəkistanın üstündən götürülüb!
İslam Kərimov bir neçə il dalbadal "Parad" jurnalı tərəfindən "diktator" elan olunmuşdur. İlkin səbəb isə "narazıların məcburi psixi müalicəyə göndərilməsi" əsas götürülmüşdür.
Hal-hazırda dünyada həbsdə olan 145 jurnalistdən 9-u özbəkdir!
İslam Kərimovun özünəməxsus keyfiyyətlərindən biri də odur ki, o, ömrünün son günlərinə qədər Ruisya KİV-lərinin yazdığına həssas olmuş, onun əleyhinə yazan hər bir jurnalisti adıyla tanımış, Rusiya dövlət adamları ilə görüşdə çəkinmədən "filankəslərə yerini niyə göstərmirsiniz" demişdir!
İslam Kərimov Rusiyadan uzaq qaçdığı qədər də Rusiyaya bağlı olmuşdur. Bu adam heç cür sinirə bilməyib ki, Vladimir Putin necə ürək edib öz kreslosunu Medvedevə rəva görüb - bunu da açıqcasına bildirib!
İslam Kərimovun Azərbaycanla Şevardnadze və yaxud Ukrayna rəhbərləri kimi doğma və isti münasibəti olmasa da, hər halda Ermənistanla diplomatik və digər əlaqələrdən imtinasını öz aktivimizə yazsaq da, bunun kökündə türk kökənliyi, ya da türk təəssübkeşliyi durmur! Unutmayaq ki, Özbəkistanda "pambıq işi"nin istintaqını aparan müstəntiqin ad-soyadı Telman Qdlyan idi!
Şərhsiz keçirəm faktın üstündən: İslam Kərimov özü nə qədər zülm etsə də, başqasına xalqına xor baxmağa laqeyd qalacaq qədər deyildi! Qonşu ölkələr - Əfqanıstan və Tacikistan bu baxımdan dediyimizə sübutdur.
Bütün bunlara baxmayaraq, 27 il ərzində Yaponiya, İtaliya, Koreya, Rusiya, Polşa, Qazaxıstan, Gürcüstan, İspaniya, Litva, Latviya, Ukrayna, Serbiya, Hindistan və hətta... ABŞ-ın orden və medallarına layiq görülmüş, əksər şəhərlərin və universitetlərin fəxri vətəndaşı adını almış, bir neçə kitabın müəllifi olmuşdur!
İslam Kərimovdan yazdıqca yazardım: əleyhinə! Amma və lakin burada bitirirəm: dünyanın bir neçə ölkəsinin bir neçə vətəndaşı İslam Kərimova "çəp" baxsa da içi özümqarışıq, amma bu "sırtıqmaça" dünyanın ən ünlü ünvanlarında adamla hesablaşıblar!
Bir də ki, otuz milyonluq bir xalq barışırsa, hətta ağlayırsa ölümünə... Deməli, bizim izahını verə bilmədiyimiz nələrsə də var!
Allah dağa baxır, qarını yağdırır!
Hə, bir də sonda onu deyim ki, İslam Kərimov da həqiqi kimliyi bir çox partiya-sovet və diktator rəhbərlər kimi, hələ uzun illər sonra yazılacaq qədər nəhəng adamlardandır!
Bəzən deyirlər ki, bəs sağlığında yazaydın...
Deyim ki, Stalindi, Brejnevdi, Andropovdu, Saparmurad Niyazovdu, İmoməli Rəhmondu, ... İslam Kərimovdu, belələrindən ancaq öləndən sonra yazmaq olur!
Özbəkistanı İslam Kərimovdan sonra nə gözləyir sualı gündəmi zəbt edib. Əgər həqiqətən mətbuata sızdırlan kimi, qızı Lola varis elan olunubsa, bununla hakim ierarxiya razılaşıbsa, Özbəkistan hələ bir 27 il də teymurilər imperiyasının bir xaqanlığı olaraq qalacaq. Əks təqdirdə biz Özbəkistandan dəhşətli xəbərlər ala bilərik. Məsələn, "Milli Qvardiya Baş prokurorluğun binasını ələ keçirdi, ya da xüsusi təyinatlılar DİN-i hücumla alıblar...", "Özbəkistan ya Türkmənistan, ya da Liviya ssenarisinə hamilədi". Bu fikir rusiyalı ekspertlərə məxsusdu - onlara isə informasiyanı kimlərin ötürdüyü bəlli!
Biz isə Şərqin daha bir padşahıyla vidalaşdıq!
Dəqiq olanı budu və bu heç də hələ özbək xalqının müstəqilliyə qovuşması deyil!
