İskəndəriyyə kitabxanasının
İskəndəriyyə kitabxanası qədim dünyanın unikal incisi sayılsa da, yandırılıb. Amma bu kitabxana ilə bağlı bir çox sirr var. Onun necə yandırılması, yoxa çıxması ilə bağlı bir çox versiyalar səsləndirilib. Amma hələ də kitabxananın yoxa çıxması müəmma olaraq qalıb.
Eramızdan əvvəl 332-ci ildə Aralıq dənizi sahilində, Nil çayının deltasında şəhər salındı. Əfsanəyə əsasən şəhər sərkərdə Makedoniyalı İskəndərin əmri ilə Deyonkrat Rodosskiy tərəfindən salınıb. Şəhər elm mərkəzi olmalı idi. Şəhər Faros adası ilə birləşdirildikdən sonra İskəndəriyyə adlandırılmağa başladı. Faros adasında dövrün ən unikal tikilisi-İskəndəriyyə mayakı yerləşirdi. Çiçəklənmə dövründə şəhər əhalisinin sayı 1 milyona çatmışdı. Sakinlərin böyük əksəriyyəti yunan və yəhudi mənşəli alimlər idi. İskəndəriyyə kitabxanası şöhrəti ilə İskəndəriyyə mayakını ötüb keçmişdi.
Kitabxana sərkərdənin yaxın adamlarından biri Birinci Ptolemey tərəfindən salınıb. Makedoniyalı İskəndər vəfat etdikdən sonra imperiya dağılmağa başladı. Ptolemey Misir çarı oldu və Ptolemidlər sülaləsinin təməlini qoydu. O, İskəndəriyyəni Misir dövlətinin paytaxtı və mərkəzinə çevirdi. Misir çarı Teofrastın tələbəsi olan Demetriy Falerskini və bir çox alimi İskəndəriyyəyə dəvət etdi. Teofrast isə Aristotelin tələbəsi olmuşdu.
Aristotel öz dövründə Platonun ən istedadlı tələbəsi sayılırdı. İskəndərin işğalları zamanı Aristotel şəxsi kitabxanası üçün kitablar yığmağa başladı. Aristotelin ölümündən sonra onun 40 min kitabdan ibarət kitabxanası Teofrasta miras qaldı.
Demetriy Falerski əvvəllər Afina şəhərini idarə etdiyi üçün böyük idarəetmə təcrübəsinə sahib idi. Aristotelin kitabxanasını Teofrastdan almağı Ptolemeyə o təklif etdi. Öz dövründə bu külliyat çox qiymətli sayılırdı. Ptolemeyin sayəsində Aristotelin kitabxanası İskəndəriyyə kitabxanasının təməlinə çevrildi. Demetriy Falerskinin məsləhəti ilə İskəndəriyyə kitabxanasında işlər Aristotelin litseyi və Platonun akademiyası üslubunda quruldu.
Kitabxana alimləri tərəfindən Qədim Əhd Tövratı yunan dilinə tərcümə edildi. Bəzi mənbələrə görə tərcümə üzərində 70 nəfər çalışdığı üçün bu kitab "Septuaqinta" adlandırıldı. Ptolemey 23 il kitabxanaya kitablar topladı.
Onun oğlu Ptolemey Filadelf atasının işini uğurla davam etdirdi. O, Yunanıstanda və digər dövlətlərdə olan bütün kitabları almağı əmr etdi. Rodos və Afinada olan kitablar onun xüsusi maraq dairəsində idi.
İskəndəriyyə elm mərkəzi böyük bir kompleks idi. Buraya universitet, observatoriya, kitabxana və botanika bağı daxil idi. Dəqiq desək, iki kitabxana fəaliyyət göstərirdi. Birinci kitabxana Ptolemeyin çar sarayının yanında, ikinci isə Serapis məbədində idi. Serapis məbədində 42 min xüsusi kitab var idi. Onun fondlarında əsas kitabxanada mövcud olan kitabların surəti var idi. Bir fikrə görə, Serapis kitabxanası Roma imperiyasında xristianlıqın bərqərar olmasında müstəsna rol oynayıb. Bu səbəbdən kitabxananın dini istiqaməti də var idi. Birinci kitabxana isə kübar kitabxanası sayılırdı. Hər iki kitabxananın fondları müntəzəm olaraq yenilənirdi. Bu məqsədlə dünyanın müxtəlif istiqamətlərinə əlyazma və kitabları almaq üçün gəmilər göndərilirdi. Misirdə hakimiyyətdə olan sülalənin tətbiq etdiyi qaydaya əsasən, İskəndəriyyə limanına yanaşan hər bir gəmi tərkində olan büün kitabları kitabxanaya təhvil verməli idi. Bu kitablar ya satılırdı, ya da surəti çıxarılırdı. Əgər Ptolemey Filadelfin hakimiyyət illərində kitabxanada 400 min nüsxə kitab var idisə, 200 il sonra bu rəqəm 700 minə çatmışdı. Kitabların böyük əksəriyyəti İskəndəriyyə kitabxanasının işçiləri tərəfindən üzü köçürülmüş nüsxələr idi. Bəzən bu kitablar satılır, hədiyyə edilir və ya digər kolleksiyalarla dəyişdirilirdi. Kitabların surəti İskəndəriyyə universitetində təhsil vəsaiti kimi istifadə edilirdi.
Universitetdə eyni anda 100 nəfər istedadlı tələbə təhsil alırdı. İskəndəriyyənin ən böyük alimləri müəllim işləyirdi. İskəndəriyyə kitabxanasını qorumaq vəzifəsi çox şərəfli idi. Amma icraçının boynuna böyük məsuliyyət yükləyirdi. Müxtəlif dövrlərdə bu vəzifəni Eratosfen Kirenskiy, Aristofan Vizantiyskiy, Senodot Efesskiy, Apollon Rodosskiy, Klavdiy Ptolemey kimi məşhur alimlər icra ediblər. Bu alimlərdən hər biri dünya mədəniyyəti və tarix elminin inkişafına öz töhfələrini veriblər. Bu səbəbdən belə şərəfli vəzifəyə layiq görülmüşdülər. Məsələn, Zenodot Efesskiy "Odissey" və "İliada" əsərinin tam versiyasını işləyib hazırlamışdı. Eratosfen coğrafiya elminin banisi sayılır. Məhz o, coğrafi xəritələrin qurulma metodunu işlədi, dünyanın xəritəsini hazırladı, günəş təqvimi hazırladı. Bu təqvim sonradan Yulian təqvimi adlandırıldı. Klavdiy Ptolemey isə dünyanın qeomərkəzi sistemini hazırlayıb.
Qədim dünyanın böyük alimləri İskəndəriyyə kitabxanasında böyük kəşflərə imza atıblar. Bu alimlərdən Evklid, Arximed, Aristarx Smosskiy, Teon Aleksandriyskiy və başqalarının adını çəkmək olar.
İskəndəriyyə kitabxanasına qədim dövrün yazılı mənbələri toplanmışdı.
Amma yazının başlığında da qeyd etdiyim kimi, kitabxananın məhvi bu günə qədər də müəmma olaraq qalır. Bu günə qədər də heç kəs İskəndəriyyə kitabxanasının kitab fondunun məhvedilmə səbəbini tam olaraq göstərə bilmir.
Alimlər əsasən üç versiya üzərində dayanırlar:
Kitabxana eramızdan əvvəl 47-ci ildə baş vermiş yanğın nəticəsində məhv edilib. Bu dövrdə İskəndəriyyə müharibəsi gedirdi. Ptolemeyin böyük qızı Ptolemey On ikinci Kleopatra və kiçik oğlu arasında taxt-tac uğrunda müharibə gedirdi. Yuliy Sezar savaşda Kleopatranın tərəfində idi və onun köməyi ilə Kleopatra Misir taxt-tacına yiyələndi. Bəzi mənbələrə görə, Yuliy Sezar kiçik dəstəsi ilə İskəndəriyyə küçələrində savaşıb və qarşı tərəf kifayət qədər qüvvə ilə onun qarşısını almağa çalışıb. Sezar əsrgərlərin döyüş meydanından qaçmasının qarşısını almaq üçün limandakı bütün roma gəmilərini yandırmaq əmrini vermişdi. Bu gəmilərə isə İskəndəriyyə kitabxanasına məxsus qiyməli əlyazma və kitablar yüklənmişdi. Bu sərvət Romaya aparılmalı idi. Limanda baş verən yanğın şəhərə də sıçradı. Suriyada olan roma qoşunları Sezarın köməyinə gəldi və üsyan yatırıldı. Kleopatra Sezar, Mark Antoni kimi sərkərdələri öz tərəfinə çəkə bilsə də, Roma dövləti Misirin müstəqillik məsələsi ilə barışa bilmədi. Eramızdan əvvəl 31-ci ildə misirlilər Roma donanması tərəfindən məğlub edildilər. Nəticədə Kleopatra və Mark Antoniy öz canlarına qıydılar və Misir Böyük Roma imperiyasının bir əyalətinə çevrildi. İskəndəriyyə kitabxanası Roma imperiyasının mülkü oldu.
Mark Antoni Sezar ucbatından törədilmiş yanğın nəticəsində məhv olmuş kitabları bərpa etdi. O, İskəndəriyyə kitabxanasındakı bütün kitabların surəti olan Perqama kitabxanasını satın aldı. Bu kitablardan bəziləri çox dəyərli idi. Nəticədə bütün kitablar İskəndəriyyə kitabxanasına təhvil verildi.
Kitabxana növbəti dəfə Zenobi Palmira tərəfindən Misirin işğalı zamanı zərər çəkdi. Roma imperiyası Zenobi ordusu ilə savaşa başladı. Bu müharibə zamanı Zenobi tərəfdarları İskəndəriyyə kitabxanası fondunun bir hissəsini talan etdilər. Amma Zenobidən sonra da kitabxananı bərpa etmək mümkün oldu.
391-ci ildə İmperator Böyük Feodosiyanın hakimiyyəti dövründə İskəndəriyyə kiabxanası növbəti dəfə talan edildi. Yepiskoy Feofil tərəfindən ruhlandırılan xristian fanatlar kitabxanaya daxil olaraq bütün kitabları məhv etdilər. Xristian kilsə rəhbərinə sədaqətlərini sübut etmək istəyən fanatlar kitabxananı yandırdılar. Digər versiyaya əsasən isə kitabxananın fondu bir müddət əvvəl Romadan Rodos adasına aparılıb. Çünki növbəti illərdə İskəndəriyyə kitabxanasına məxsus bir çox kitab şəxsi kitabxana və kolleksiyalarda peyda oldu.
Feofilin tərəfdarları tərəfindən məhv edilən İskəndəriyyə kitabxanası fəaliyyətini davam etdirdi.
Ərəb xəlifəsi Ömərin rəhbərlik etdiyi xilafət ordusunun hücumları nəticəsində isə kitabxana məhv oldu. Versiyalardan birinə əsasən, xəlifənin naibləri kitabxanadakı kitabları yandıranda, kitabxana işçiləri diz çökərək bu qiymətli əlyazmalara toxunmamağı xahiş ediblər. Amma xəlifənin cavabı belə olub: "Əgər bu kitablarda Quranda yazılanlar varsa, onlara artıq ehiyac yoxdur. Yox əgər bu kitablar Allahın sözünü inkar edirsə, onlar lazımsızdır".
İskəndəriyyə kitabxanasının fondu talan edildi. Xəlifə kitabları yandırmaq istəsə də, kitabxananın bir çox dəyərli əsərini özü ilə Ərəbistana apardı.
Bu qədər versiya olsa da, bununla belə, İskəndəriyyə kitabxanasının yoxa çıxması bu günə qədər də açılmamış sirr olaraq qalır.
Təbii ki, bölgədə gedən müharibələr və dini fanatizm unikal elm mərkəzi olan İskəndəriyyənin əsas məhvolma səbəbidir.
Amma unutmaq lazım deyil ki, bu günə qədər də kitabxanada mövcud olmuş kitablara rast gəlmək mümkündür. Yer planeti sakinlərinin böyük qismi bu kitablardan faydalana bilmir. Bəlkə bu kitablarda gizli elmlər var? Bəlkə bu bilgilər bir müddət gizli qalmalıdır?
Hikmət
Ölkə.Az
