Türklərin Anadoluya qayıdışı
1071-ci ilin 26 avqust tarixində məşhur Malazgirt savaşı baş verib.
Bu savaşda Səlcuqlu hökmdarı Alp Arslan Bizans imperatoru 4-cü Roman Diogenin ordularını məhv edib. Bu qələbə türklərə Anadolunun qapılarını açıb. Başlıqda da türklərin Anadoluya qayıdışı yazmışam. Bu cümlədə səhv axtaranlar çox olsa da, həqiqətən də türklər bu savaşdan sonra Anadoluya yenidən qayıdıblar. Bir çox tarix kitablarında Malazgirt zəfəri türklərin Anadoluya girişi kimi yazılsa da, əslində bu qayıdışdır. Türklər qədim ata-baba torpaqlarına geri qayıdıblar. Bunu sübut etmək üçün isə Anadoluda son illər tapılan, yaşı bir neçə min ilə aid olan türk mədəni irsinə, qayaüstü və daşüstü yazılara nəzər yetirmək kifayət edər. Bu gün isə mövzumuz Malazgirt savaşıdır. Ölkə.Az tarixin gedişatını dəyişən savaşlardan biri-Malazgirt savaşı haqda yazını oxucuların ixtiyarına buraxır.
Savaşdan əvvəl tərəflərin vəziyyəti
Səlcuqlar bu dövrdə yeni qurulmuş bir dövlət idi. Qəznəvilər dövlətini tarix səhnəsindən silərək yeni dövlət quran türklər Şərqi Roma dövləti ilə qonşu oldu.
Bizans Anadoluya siyasi cəhətdən hakim olsa da, bu ərazidə sosial və mədəni cəhətdən Roma sivilizasiyasına tabelik yox idi. Ermənilər, kürdlər, gürcülər, abxazlar, slavyanar və bulqarlar, peneçeklər və oğuz türkləri Roma dövlətinə muzdlu əsgər kimi xidmət edirdilər.
Səlcuqlular müharibədən əvvəl Şərqi Romaya kəşfiyyata çıxır, bərəkətli və zəngin Anadolu torpaqlarını ələ keçirmək istəyirdilər.
Müharibənin səbəbləri
Şərq sərhəddində ortaya çıxan və getdikcə artan Türk-İslam təhlükəsi Roma sarayını təşvişə salmışdı. Amma Səlcuqlu orduları xalqa zülm etmir, soyğunçuluqla məşğul olmurdu. Onların hədəfi Bizans əsgərləri idi. Bu siyasət isə Anadolu xalqına müsbət təsir göstərirdi.
Bizansın vəziyyəti
Ölkəni dul imperatriçə Eydoksiya idarə edirdi. O, ölkəni idarə edə bilmirdi. Dul qadının ərə gedəcəyi şəxs Bizans imperatoru olacaqdı. Saray əyanları ölkədəki boşluğu doldurmaq, yeni İmperator seçmək üçün bir çox namizəd göstərdilər. Amma İmperatriçənin könlü həbsdə olan sərkərdə Roman Diyogeni tutmuşdu. 1068-ci ildə sərkərdə dul kraliça ilə evlənərək imperator oldu.
Roman Diyogen 10-cu Konstantin Dukasın oğullarını taxtdan endirmək üçün plan hazırladığı üçün həbsə atılmışdı.
Eydoksiya isə sərhəddə artan türk təhdidinə qarşı ölkənin bir hərbçi tərəfindən idarə edilməsini üstün tutdu.
Səlcuqluların vəziyyəti
Bu illərdə səlcuq kəşfiyyatçıları Qars, Ege və həta Mərmərə dənizinə qədər irəliləmişdi. Roman Diyogen hakimiyyətə keçdikdən sonra Səlcuqlu kəşfiyyatının qarşısını almaq üçün səfərlər təşkil etdi. 1068-ci ildə Qars, 1069-cu ildə Pozantı və Palu, 1070-ci ildə isə Kayseri nəzarətə götürüldü.
Bu dövrdə Səlcuqlu dövləti Fatmeyilər üzərinə səfərə hazırlaşırdı. Suriyada olan Alp Arslan ordularını Misirə tərəf hərəkətə keçirdi. Roman Diyogen isə uzun müddətdir hazırlaşdığı Şərq səfərinə hazır idi və imperiya ordusundan əlavə, frank, norman, slavyan, gürclü, abxaz, kürd, peçenek və oğuzlardan ibarət muzdlu ordu da hazırlamışdı.
Savaş ərəfəsində
Səlcuqlulara qarşı səfərə çıxan Roman Diyogenin ordusu güclü idi. Onun hədəfi isə Şərqdəki bütün İslam dövlətləri idi. Özündən çox razı olan imperator artıq Xorasan, Rey, İraq Əcəmi, Ərəbistan və Suriya şəhərlərinin idarəçiliyini sərkərdələri arasında bölüşdürmüşdü.
Sivas şəhərinə gələn Diyogen erməni şahzadələri və camaatı qətlə yetirdi və əsgərlərinə erməni kəndlərini qarət etməyə icazə verdi.
Savaşdan əvvəl strategiya qurmaq üçün iki plan təklif edildi. Roma ordusunun ən təcrübəli sərkərdəsi general Nikofer Brayennes və türk əsilli general Magistors Tarxalın təklif etdiyi plana əsasən, türklərə qarşı tədbirli və ehtiyatlı hərəkət etmə, Ərzuruma qədər irəlilədikdən sonra burada düşərgə qurmaq, türkləri qıcıqlandıraraq onları Roma ərazisinə çəkərək savaşı burada aparmaq lazım idi.
Bir çox general bu planı qorxaqlıq adlandırdı və sürətlə hərəkət edərək İrana girməyi, müharibəni Səlcuqlu torpaqlarında apararaq sürətli nəticə əldə etməyi təklif etdilər. Roman Diyegon isə ikinci planı bəyəndi.
Alp Arslan Roma ordularının hərəkətə keçdiyini öyrəndiyi üçün Misir səfərini yarımçıq qoyaraq, ordusu ilə yola çıxdı. Hazırlıq üçün kifayət qədər vaxtı olmadığı üçün sultan Rey şəhərində düşərgə saldığı barədə şayiələri casusları vasitəsilə yaymağa başladı. Özü isə Muşa doğru hərəkət etdi və Malazgirt vadisində düşərgə qurub hazırlıqlara başladı.
Sultan vəziri Nizamül-Mülkü Həmədana göndərdi. Məqsəd hər hansı bir problemin qarşısını almaq, ehtiyac duyulduğu anda əsgər göndərmək idi.
Eyni zamanda Bizans ordusunun gücünü öyrənmək üçün kiçik bir dəstə ilə bizanslılara hücum edildi. Bu kəşfiyyat nəticəsində Bizans sərkərdəsi Basilakes həbs edildi. Ondan alınan məlumatlara görə, Bizans ordusunda 200 min əsgər var idi. Sultan gənc və dimanik ordu qurmuşdu. Süleyman Şah, Mansur, Porsuq, Bozan və Sav Təkin kimi istedadlı komandirlər orduya rəhbərlik edirdi.
Roma ordusu isə Alparslanla Rey şəhərində üz-üzə gələcəyini düşünüb səfər istiqamətini dəqiqləşdirmişdi. Alp Arslan adət-ənənəyə uyğun olaraq Sav Təgini bir heyətlə imperatorun yanına elçi kimi göndərdi. Elçilər Bizansın lehinə olmayan sülh təklifi etdi. Bu təklif əslində vaxt qazanmaq və düşmənin niyyətini öyrənmək məqsədi güdürdü. Təxmin edildiyi kimi, Roman Diyogen elçilərə bu cavabı verdi: "Sülh müzakirələri Rey şəhərində aparılacaq. Əsgərlərimlə İsfahanda qışlayıb, atlarımı Həmədanda sulayacam". Elçilər də imperatora bu cavabı verdilər: "atlarınızın qış fəslini Həmədanda keçirəcəyindən əminik, amma sizin bu zaman harda olacağınızı bilmirik".
Artıq müharibənin qaçınılmaz olduğunu hər iki tərəf başa düşmüşdü. Alp Arslan da bu müddət ərzində hazırlıqları tamamlamış, savaşa hazır vəziyyətdə düşməni gözləyirdi.
Tərəflərin hərbi gücü
Bəzi mənbələrə görə, Bizans ordusu 70 min, Səlcuqlu ordusu isə 40 min əsgərdən ibarət idi. Bəzi mənbələr isə, Səlcuqlu ordusunun 70 min, Bizans ordusunun isə 1 milyona yaxın olduğunu qeyd edir. İstənilən halda, Bizans ordusunun Səlcuqlu ordusundan daha güclü olduğu məlumdur.
Bizans ordusunda İslamı qəbul etməmiş peçeneqlər və oğuzlar da var idi. Alp Arslan casuslar vasitəsilə bu türk tayfalarına xəbər göndərib ona qoşulmağı təklif etmişdi. Onun təklifi qəbul edilmiş, peçeneqlər və oğuzlar savaş zamanı Səlcuqlu ordusuna qoşulmuşdu.
Digər versiyaya görə isə, sabah saatlarında Səlcuqlu ordusunda nərələr və qopuz səsi peçeneq və oğuzların diqqətini cəlb etmiş, qarşı tərəfdə eyni soydan olan türk ordusu olduğu anlaşılmış və bu xristian türk tayfaları Alp Arslanın ordusuna qatılmışdı. Savaşın taleyini həll edən səbəblərdən də biri bu olmuşdu.
Bizans ordusu 3 istiqamətdən hücum hazırlamışdı. Alp Arslan isə qədim türk adətinə uyğun olaraq Bozqurd taktikasından istifadə etmək qərarına gəldi. Beləcə, Bizans ordusu qısqaca alınaraq darmadağın edilməli idi.
26 avqust 1071-ci ildə iki ordu üz-üzə gəldi. Alp Arslan ağ geyimdə ağ atın üstündə məğrurcasına durmuşdu. O, ox və yayı çıxarmış, qılıncını qurşamış və qalxanını çiynində tutmuşdu. Bu isə sultanın da müharibədə əsgər kimi iştirak edəcəyinə işarə idi.
Sultan sərkərdələri ilə halallaşdı, həlak olarsa, yerinə oğlu Məlikşahı təyin etdiyini bildirdi. Əsgərləri ilə namaz qılan sultan qələbə üçün Allaha dua etdi. Namazdan sonra savaş başladı.
Ordunun əsaq qüvvələri sağ və sol cinahda idi. Bu dəstələr müharibə meydanının yan tərəflərində yerləşən təpələrdə mövqe tutmuşdu. Bir böyük dəstə isə mühasirə zamanı hərəkətə keçərək düşmən ordusuna arxadan zərbə endirməli idi.
Savaş başladıqdan sonra Sultan Bozqurd taktikasına əsasən ordunu geri çəkdi. Roman Diyogen isə var qüvvəsi ilə mərkəzə tərəf hücuma keçdi. Türklərin strategiyasından xəbəri olmayan Bizans ordusu bir müddət sonra mühasirəyə düşdü və böyük məğlubiyyətə uğradı.
Peçeneqlərin və oğuzların da Səlcuqlu ordusunun sıralarına qoşulması Bizans ordusunun vəziyyətini daha da çətinləşdirdi. Artıq qaçan qaçmış, qaça bilməyənlər ya məhv edilmiş, ya da əsir alınmışdı. Əsirlərin içində Bizans imperatoru Roman Diyogen də var idi. Savaşın ertəsi günü Bizans sərkərdəsi və imperatoru Alp Arslanın hüzuruna gətirdilər. Alp Arslan dedi:
-Sizə nə edəcəyimi təxmin edirsiz?
İmperator cavab verdi:
-Məni ya öldürəcəksiniz, ya da boğazıma zəncir vurub İslam ölkələrini gəzdirəcəksiniz.
-Sizə əsir yox, böyük hökmdara layiq olan hörməti göstərəcəm. Mən qələbə əldə edəcəyim təqdirdə sənə qarşı xoş davranacağıma söz vermişdim.
Həqiqətən də Alp Arslan Romana qarşı xoş niyyət nümayiş etdirdi. Sultan əsir imperatora 10 min dinar yol xərci verərək sərbəst buraxdı.
Sultanla imperator arasında imzalanan müqaviləyə görə, Bizans xəzinəsi 1.5 milyon qızıl pul verdi. Bundan başqa Bizans dövləti Səlcuqlulara hər il 360 min qızıl pul ödəməli, müsəlman əsirləri sərbəst buraxmalı idi.
Amma Roman Bizansa çatanda artıq taxta Mixaelin çıxdığını öyrəndi. Diyogen tutularaq gözlərinə mil çəkildi və bir müddət sonra həbs edildiyi monastrda iztirabdan öldü.
Qələbənin nəticələri
Malazgirt qələbəsindən sonra türklər yenidən Anadoluya qayıtdılar. 1077-ci ildə Anadolu Səlcuqlu dövləti quruldu. Bu dövlət Xorasandakı Böyük Səlcuqlu İmperiyasına tabe idi.
Hikmət
Ölkə.Az
