Admiral Kolçak

1918-ci ilin 18 noyabr tarixində Omsk şəhərində kazak dəstəsi tərəfindən bir neçə ay əvvəl Sovet hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldırmış ÜmumRusiya Müvəqqəti hökumətinin eser-nazirləri həbs edildi. Bu hadisədən sonra bu hökumətin dəniz naziri vitse-admiral Aleksandr Kolçak Rusiyanın ali hökmdarı elan edilir. Kolçakın hakimiyyəti çox geniş əraziyə yayılmışdı. Rusiyanın Avropa qismində isə hakimiyyət bolşeviklərin əlində idi. Amma Kolçakın idarə etdiyi dövlətin ucsuz-bucaqsız çölləri təbiət cəhətdən kasıb idi və sənayə, infrastruktur qərb regionlarındakı kimi inkişaf etməmişdi. Admiral bir ildən çox ali hökmdar kimi fəaliyyət göstərdi. Amma bolşeviklərin hərbi müqaviməti, intriqa və oyunları Kolçakın taleyini həll edir. Bununla belə, admiral tarixə Vətəndaş müharibəsi illərinin ən vacib siyasi və hərbi fiquru kimi daxil olur.

Admiral Kolçak kim idi?

Ölkə.Az Rusiyanın məşhur sərkərdəsinin həyatını oxucuları ilə bölüşür.

Qütb tədqiqatçısı

Heç kəsin ağlına gəlməzdiki, növbətçi zabit kimi hərbi xidmətə başlayan Aleksandr Kolçaq bir neçə il sonra tanınmış qütb tədqiqatçısı olacaq. 19-20-ci əsrlərdə dünya dövlətləri arasında Şimal və Cənub qütbləri uğrunda yarış başlayır. Dövlətlər ekspedisiya qrupunu şöhrət əldə etmək və elmi nailiyyətlər əldə etmək üçün hər şeylə təmin edirdilər. Gənc Kolçak hidrologiya ilə maraqlanırdı və qütb ekspedisiyalarından birində iştirak etməyi arzulayırdı.

Kolçak Şimal Buzlu Okeanına səfərə çıxan “Yermak” buzqıran gəmisinə müraciət edir. Amma gecikdiyi üçün komandada ona yer yox idi. Bununla belə, Şimal dənizinə səfərə hazırlaşan baron Toll ilə tanış olur. Burada tacir Sannikovun adı ilə bağlı ərazi var idi. Toll əmin idi ki, deyilənlər nağıl yox, reallıqdır. Çünki Sannikov yazırdı: “Şimal quşları yazda şimaldan da o tərəfə uçur, payızda geri qayıdırdılar. Deməli qış soyuğunda yaşaya bilməyən quşlar şimalda hansısa uyğun iqlimi olan torpaq sahəsinin yerini bilir”.

Baron Toll bu ərazinin mövcudluğuna əmin idi və ekspedisiya təşkil etmək fikrinə düşmüşdü. Kolçak hidrologiya üzrə mütəxəssis kimi qrupa daxil edilir.

Ekspedisiya iki il davam edir. Tədqiqatçılar Rusiyanın şimal sahillərinin dəqiq xəritəsini tərtib edir, Taymır və Benneta adalarını incələyir, bir neçə kiçik ada kəşf edirlər. Adalardan biri Kolçakın şərəfinə adlandırılır. Amma Sannikov ərazisini tapmaq mümkün olmadı. Ekspedisiyanın rəhbəri baron Toll və bir neçə üzv həlak olur.

Evə qayıdan Kolçak toyunu təxirə salaraq yeni ekspedisiya təşkil edir. Ekspedisiya çox riskli idi və adaya qayıqlarda üzmək nəzərdə tutulmuşdu. Kolçak səfər zamanı buzlu dənizə yıxılsa da, onu xilas edirlər. Bu hadisədən sonra Kolçak ömrünün sonuna qədər revmatizmdən əziyyət çəkir. Adaya çatan ekspedisiya üzvləri baron Tollun qeydlərinə rast gəlirlər. Qrupu tapmaq mümkün olmur. Kolçak evə şərəflə qayıdır. Rusiya coğrafiya cəmiyyəti onu Konstantinov medalı ilə təltif edir.

10 il sonra Kolçak yenidən şimala qayıdır. Bu dəfə o, Şimal Buzlu Okeanına başqa ekspedisiya təşkil etmişdi.

Hərbi xidmət

Kolçak ilk növbədə hərbçi idi. Qütb tədqiqatları sadəcə hobbi idi. Donanmada o, mina işi üzrə mütəxəssis sayılırdı. Kolçak rus-yapon müharibəsində suyu minalamaqla məşğul olur. Onun quraşdırdığı mina yapon kreyserini göyə uçurur.

Birinci Dünya Müharibəsi başlayanda Kolçak ştabda xidmət etsə də, sonradan mina diviziyasına rəhbər qismində təyinat alır. Minalama əməliyyatlarını həyata keçirir. Baltik dənizdə ciddi mübarizələr nadir hallarda baş verirdi. 1916-cı ildə Kolçakı sürpriz gözləyirdi. O, əvvəlcə kontr-admiral, bir neçə ay sonra isə Qara dəniz donanmasının komandiri təyin edilərək rütbəsi “vitse-admiral”a qədər artırılır.
Bu təyinat Kolçak da daxil olmaqla hamı üçün gözlənilməz idi. Donanma komandiri olaraq Kolçak dəniz desantının köməyi ilə Konstantinopolu ələ keçirməli idi. Türklərlə müharibə uğurla davam edirdi. Rus ordusu Qafqazı aşaraq qərb istiqamətində irəliləyir və qələbələr qazanırdı.

Plana əsasən, Qara Dəniz diviziyası yaradıldı. Bu diviziyanın xüsusi hazırlığına böyük güc sərf edildi. Diviziya sahilə çıxaraq, digər ordunun əraziyə çıxması üçün şərait hazırlamalı idi. Bundan sonra İstanbul işğal edilməli, Osmanlı imperiyası döyüşdən çıxarılmalıydı.

Bu əməliyyat 1917-ci ilin yaz ayında həyata keçməli olsa da, Fevral inqilabı buna mane oldu. Plan reallaşdırılmadı.

Siyasi baxışları

İnqilabdan əvvəlki bir çox zabit kimi Kolçakın da siyasi baxışları formalaşmamışdı. İnqilabdan əvvəlki ordu sovet ordusundan fərqli olaraq siyasi baxışlara cəlb edilməmişdi və zabitlər siyasiləşdirilməmişdi.

Kolçak monarxiya dövründə monarx, respublika dövründə respublikaçı idi. Heç bir siyasi proqrama etimadı və həvəsi yox idi.

Kolçak fəal üzvü olmasa da, fevral inqilabını dəstəkləyir. O, donanma komandlığı vəzifəsində qalsa da, bir neçə ay sonra ordu və donanma dağılmağa başlayır. Admiral əsgərləri saxlaya bilmir və 1917-ci ilin yay aylarında donanmanı tərk edir.

Bu dövrdə mərkəzçilər və sağ qüvvələr ölkəni xilas etmək üçün güclü hərbi hakimiyyətin lazım olduğu barədə ictimai fikir formalaşdırmışdılar. Əksər qəzetlər bu barədə yazırdılar. Müvəqqəti hökumət sol düşüncəyə meyl edir, xaos və nizamsızlıq artırdı. Diktator roluna Kolçakdan başqa ordu baş qərargah rəisi Lavr Kornilov da iddialı idi. Kolçak məşhur idi və yaxşı reputasiyası var idi. Amma Kornilovdan fərqli olaraq hərbi gücü yox idi.

Hərbi çevrilişdən ehtiyat edən Kerenski Kolçakı bir neçə aylığına ABŞ-a göndərir. Payızda Kolçak evə qayıdır. O, yolda olanda Rusiyada yeni inqilab baş verir. Almanlarla biyabırçı sülh müqaviləsi imzalamağa hazırlaşan bolşeviklərə xidmət etmək istəməyən Kolçak müharibənin davam etməsi üçün Britaniya donanmasına müraciət edir.

Hakimiyyətə yürüşü

Kolçak xidmət ərazisinə, yəni Mesopotamiyaya çatana qədər vəziyyət dəyişir. Rusiyanın cənubunda və şərqində bolşeviklərə qarşı hərəkat başlayır. İngilislər admirala cəbhəyə yox, Mançjuriyaya getməyi məsləhət görürlər. Mançjuriyada böyük rus koloniyası var idi və hələ bolşevik hakimiyyəti elan edilməmişdi. General Alekseyev və Kornilovun ölümündən sonra Kolçak hərbi diktatura və Rusiya xilaskarlığının əsas namizədinə çevrilir.

Admiral Asiyada olanda Povolje və Sibirdə anti-sovet üsyanları başlayır. Tezliklə bu ərazilərdə ağ qvardiyaçıların hökuməti quruldu.
1918-ci ilin sentyabrında hər iki hökumət Direktoriyada birləşdi və bu koalisiya anti-bolşevik qüvvələrinin mərkəzinə çevrildi. Amma koalisiyada problemlər başladı: sağlar sollara, sollar da sağlara inanmırdı. Belə bir şəraitdə Kolçak Direktoriyanın paytaxtı Omska gəlir. O, hökumətin hərbi və dəniz naziri təyin edilir.

Bir neçə hərbi uğursuzluqdan sonra koalisiya dağılır və açıq düşmənçiliyə başlayır. Sol düşüncəyə sahib tərəf silahlı dəstələr yaratmağa cəhd edir. Sağlar isə bu cəhdi hərbi çevriliş kimi qiymətləndirir. 1918-ci ilin 18 noyabr tarixində Direktoriyanın bütün sol nazirləri həbs edilir. Yerdə qalan nazirlərin gizli səsverməsi ilə yeni vəzifə-Rusiya ali hökmdarı vəzifəsi təsis edilir. Bu vəzifə admirala təhvil verilir.

Ali hökmdar

İlk günlər Kolçak uğur əldə edir. Ordu möhkəmlənir və təşkilatlanma işləri başa çatır. İqtisadi vəziyyəti stabilləşdirmək üçün bir sıra iqtisadi tədbirlər görülür. Orduda inqilabdan əvvəlki mükafat və nizamnamə bərpa edilir.

Hücum böyük əraziləri zəbt etməyə imkan verir. Kolçakın ordusu Kazana qədər irəliləyir. Admiralın uğurları digər regionlarda fəaliyyət göstərən ağ komandirləri ruhlandırır. Komandirlərin böyük əksəriyyəti Kolçaka qoşularaq onu ali hökmdar kimi qəbul edir.

Admiral əlində olan qızıl ehtiyatını hərbi pal-paltar və silahlanma üçün sərf edir. Əslində Kolçaka xarici müttəfiqlər tərəfindən edilən yardımlar bolşeviklər tərəfindən çox şişirdilib. Reallıqda Kolçaka elə də yardım göndərilmirdi. Bəzən qızıl qarşılığında Qərbdən silah alırdı. Müttəfiqlər Kolçakın dövlətini rəsmən tanımadılar. Serb, xorvat və sloveniyalıların Krallığı Kolçakı tanıyan yeganə dövlət idi.

Bundan əlavə, müttəfiqlərlə münasibətlər gərgin və bəzən açıq düşmənçilik müstəvisində idi. Məsələn, Fransa hərbi missiyasının rəhbəri Janen ruslara və Kolçaka nifrət edirdi və bunu memuarlarında qeyd edirdi. Janenin əsas vəzifəsi çexoslovaklara kömək etmək idi. Onun fikrinə görə, çexoslovaklar ən qısa müddətə Rusiyanı tərk etməli idilər.

Kolçakın münasibətləri britaniyalılarla pis deyildi. 1918-19-cu illərdə xaricdə Kolçak perspektivli fiqur kimi görünsə də, 1919-cu ilin ortalarında bolşeviklərin qələbəsi açıq-aydın hiss edilməyə başlayır. Qərbin kiçik dəstəyi kəsilir, ingilislər isə qırmızılarla ticarət münasibətləri qurmağa həvəslənirlər.

Məğlubiyyət

Cənubda bolşeviklər Denikinlə savaşırdılar və Kolçakın bu cəbhəyə hücumu onun uğur qazanmasına səbəb olur. Çünki Kolçakın hücumu bolşeviklərə şərqdən gələn başqa bir təhlükə yaratdı. Amma bolşeviklər də 1919-cu ilin əvvəllərində şərq cəbhəsini kifayət qədər gücləndirdilər. Kolçak ərazisinə görə çox böyük əraziyə nəzarət etsə də, bu bölgələrdə əhali az yaşayırdı və nəqliyyat sistemi zəif inkişaf etmişdi.

Nəqliyyat sistemi zəif olduğu üçün admiral ordu toplaya bilmirdi. Bundan başqa əhalisi az olan bölgələrdən böyük ordu toplamaq da mümkün deyildi. Bundan başqa, Rusiyanın Avropa hissəsində nəqliyyat sistemi kifayət qədər inkişaf etmişdi və bolşeviklər üçün qısa müddət ərzində bu və ya digər cəbhəni möhkəmləndirmək üçün qoşun göndərmək asan idi.

Bundan başqa çexlər də Kolçakın məğlubiyyətində müəyyən rol oynadılar. 1918-ci ilin sonlarında birinci dünya müharibəsi başa çatır. Çexoslovakiya Avstriya –Macarıstan imperiyasından ayrılır və müharibədə bərkə-boşa düşmüş çex ordusu evə tələsirdi. Çexlər evə qayıtmaqdan başqa bir şey düşünmürdülər. Çoxsaylı çex eşalonları Sibirin əsas magistral xəttini-Transsibir magistralını iflic etdi və Kolçakın ordusunun arxa cəbhəsində xaosa səbəb oldular. Bu müddətdə admiralın ordusu qırmızılara qarşı hücuma keçsə də, geri çəkilmək məcburiyyətində qalmışdı.

Çexlər faktiki olaraq Kolçakın bütün təşkilati işlərini məhv etdilər. Admiralın əvvəllər də çexlərə qarşı münasibəti yaxşı deyildi. Bu dəfə isə pis münasibət açıq müstəvidə düşmənçiliyə çevrilir. Ağlar və çexlər arasında kiçik toqquşmalar baş verdi və tərəflər bir-birini həbs etməklə hədələməyə başladı. İngilislər bütün işləri Janenin rəhbərlik etdiyi fransız missiyasına təhvil verərək ayrıldılar. Janen isə Rusiyada bütün müttəfiq ordularının komandanına çevrildi. Onun əsas məqsədi və vəzifəsi çexlərə Rusiyadan qaçmaqda kömək etmək idi.

Nəticədə məsələ hərbi çevrilişə qədər inkişaf edir. Bolşeviklərlə mübarizəyə qalxan Kolçak çexlər tərəfindən yaradılmış nəqliyyat problemini həll etməyə cəhd göstərir. Janenlə razılaşan çexlər isə bir gün ərzində səssiz-səmirsiz hərbi çevriliş edərək admiralı həbs etdilər və qızıl ehtiyatını ələ keçirdilər.

Çexlər və fransızlar bolşeviklərlə ittifaq qurdular. İrkutskda Kolçak Siyasi Mərkəzə (eser təşkilatı-red) təhvil verilməli idi. Bundan sonra isə çexlərə Transsibir yolu ilə evə qayıtmağa heç kəs mane olmamalı idi.

1920-ci ilin yanvarında Kolçak İrkutskda Siyasi Mərkəzə təhvil verilir. Bu müddətdə şəhərin yaxınlığında Skipetrovun ordusu var idi və o, İrkutska hücum edərək Siyasi Mərkəzi dağıtmaq istəyirdi. Amma çexlər qırmızıların tərəfinə keçdiyi üçün Skipetrovun dəstəsi darmadağın edilir və əsir götürülür. Bundan başqa Janen bəyan etdi ki, Siyasi Mərkəzə qarşı üsyana qalxmağa və İrkutsku işğal etməyə cəhd edən istənilən adam qarşısında müttəfiqləri görəcək.

Admiral bir neçə gün dindirildikdən sonra məhkəməsiz, hakim qərarı olmadan hərbi-inqilab komitəsinin qərarı ilə güllələndi.

Kolçak kim idi?

Bolşeviklərin hərbi propoqandasına əsasən, Kolçak müttəfiqlərin oyuncağı idi. Amma təbii ki, bu belə deyildi. Əgər admiral müttəfiqlərin oyuncağı olsaydı, taleyi belə faciəli bitməzdi. Onu çexlərlə birlikdə Rusiyadan çıxarar, Kornuollda evlə təmin edərdilər. Admiral bu evdə sakit həyat tərzi sürərək xatirələrini yazardı. Amma Kolçak hüquqlarını tələb edir, müttəfiqlərin üstünə qışqırırdı. Admiral üçün intervensiya təhqir sayılırdı. O, deyirdi: “Bu, məni təhqir edir. Mən bunu normal qarşılaya bilmərəm. Bu, Rusiyaya kömək deyil. Bu, çexlərə, onların sağ-salamat qayıtmaları üçün nəzərdə tutulub”.

Kolçak qanlı diktator idi? O, diktator idi və bunu danmırdı. Onun hakimiyyəti dövründə Rusiya tarixində ilk dəfə hərbi diktatura elan edilmişdi. Kolçak qanlı diktator idi. Onun dövründə bolşeviklərə qarşı repressiya həyata keçirilirdi (əsasən həbslər həyata keçirilirdi-red). Amma admiral Vətəndaş müharibəsinin ən qanlı üzvü deyildi. Kolçak kifayət qədər həssas və sentimental adam idi.

Eyni zamanda nəzərə almaq lazımdır ki, o dövrdə Sibirdə Kalmıkov kimi avtonom və heçkəsə tabe olmayan atamanların dəstələri var idi. Onlar istədikləri adamı qarət edir, ancaq atamana tabe olur və Kolçaka və onun fərmanlarına heç tüpürmək də istəmirdilər. Bununla belə, atamanlar qırmızılara qarşı vuruşduqları üçün ağ qvardiyaçılardan sayılırdılar və onların əməlləri də ağların və xüsusən də Kolçakın ayağına yazılırdı.

Kolçakın dindirilməsi zamanı ondan Kulomzino üsyanının yatırılması zamanı kütləvi qətl və döyülmələr barədə təfərrüatlar soruşulub. Amma admiral belə bir əmr vermədiyini bildirib.

Kolçak dövrünün, yəni Vətəndaş müharibəsinin tipik nümayəndəsi idi. Ona qarşı irəli sürülən ittihamları bu müharibənin istənilən iştirakçısına qarşı da səsləndirmək mümkündür.

Kolçak siyasi rəqiblərini təqib edirdi? Yaşıllardan tutmuş qırmızılara qədər hamı bu işlə məşğul idi. Admiral xaricilərlə əməkdaşlıq edirdi? Hamı bu işlə məşğul idi. Lenin almanların müşayiəti ilə blomblanmış vaqonda gəlib və almanların niyə ona kömək etdiyi ilə maraqlanmadığını, sadəcə siyasi proqamla maraqlandığını deyirdi. Kolçak da belə cavab verə bilərdi.

Kolçakın tərəfində ağ qvardiyaçı çexlər vuruşub? Bu reallıqdır. Amma bolşeviklərin Qızıl Ordusunda da birinci dünya müharibəsində əsir düşmüş və hərbi əsir düşərgələrindən buraxılmış 200 minlik alman, macar və avstriyalı var idi.

Kolçakın siyasi və iqtisadi proqramı yox idi? Belə bir proqram heçkəsdə, hətta bolşeviklərdə də yox idi. İnqilabdan bir neçə gün əvvəl Lenin partiyanın iqtisadi proqramının olmadığını xatırlamışdı.

Kolçak əsas döyüşdə uduzur və məğlubiyyətini şərəflə qəbul edir. Onun dindirilməsi zamanı admirala qarşı hörmətsizlik edilib. Kolçak əclaf deyildi, amma müqəddəs və günahsız da deyildi.

Onu dahi adlandırmaq olmaz. Amma bununla belə, istedadsız və adi adam da adlandırmaq mümkün deyil. Admiral hakimiyyətə can atmırdı, amma onu asanlıqla ələ keçirə bilərdi. Sadəcə onun siyasi təcrübəsi və həyasızlığı yox idi. Bu xüsusiyyətlər olmadan hakimiyyəti əldə saxlamaq mümkün deyildi...

Hikmət
Ölkə.Az