İçdiyimiz çay haqqında bilmədiyimiz maraqlı məlumatlar...
Çay: Tein, kofein, teofilin və antioksidantlar üçün təbii bir mənbədir. Tərkibində olan minerallar səbəbindən sümük və diş sağlamlığına faydası var. Tərkibində heç bir karbohidrat, zülal və yağ maddələrinin olmadığı deyilsə də, XIX -cu əsrin əvvəllərində çayın tərkibinin çayda onlarla kimyəvi qrupa aid olan maddələrin elementləri aşkar edilib. Buraya efirli yağlar, taninlər, flavonoidlər, alkaloidlər, vitaminlər və sairləri aiddir. Şəkər və ya digər töhfələrlə şirinləşdirildikdə insan üçün daha da sakitləşdirici təsir yaradır.
Ağır bir yeməyin ardınca, söhbətlərin yanında, kafedə, və saymaqla bitməyən bir çox yerlərdə çay içirik. Bəzən çay içmək dostlarla görüşmək üçün ən ideal bahanə də olur.
Bəs, çayın tarixini, haradan gəldiyini bilirsinizmi?
Kimimiz adi, kimimiz limonlu, bəzilərimiz çox şirin, bəzilərimiz isə öz stəkanımız olmadan içmərik onu. Bəli, çaydan danışırıq.
"Axşam səni çaya dəvət edirəm", "Bir çay sifariş etsən, gələrəm" kimi çox istifadə edilən cümlələrin müəllifləri də elə bizik. Həyatımıza bu qədər daxil olan çaya gəlin, bir də tarixin pəncərəsindən baxaq.
Çayın yaranma tarixi...
Dünyada sudan sonra ən çox istehlak edilən içki çay imiş. Nə az, nə çox 5 min illik bir keçmişi var. Bir əfsanəyə görə, böyük Çin İmperatoru Shen Nungın xidmətçilərindən biri bağçada su qaynadarkən yarpaqlardan biri qaynayan suyun içinə düşmüş və sudan yayılan qoxu imperatorun çox xoşuna gəlməyə başlamışdır. Qoxunu bəyənən imperator, yarpaq düşmüş suyun dadına baxır və bunu çox bəyənir. O gündən bəri çay Çin ərazisində, daha sonra isə bütün dünyada əvəzolunmaz içkiyə çevrilir. Çayın bugünkü dəmlənmə şəkli isə 4 min il bundan öncə kəşf edilib.
Çay sözünün mənşəyi, vətəni olan Çinə əsaslanır. Çayın iki fərqli tələffüz şəkli vardır. Mandarin ləhcəsində "ça" və Amoy ləhcəsində "te" kimi tələffüz olunur. "Tea"- İngiliscə tərcümədə də çay mənasında işlədilir.
Mandarin forması ilk dəfə 1559-cu ildə portuqaliyalı tacirlər tərəfindən istifadə edilmişdir. Bu tacirlər sayəsində Mandarin ləhcəsində ça Rus Dilinə (çai), Farsca (ça), Ərəbcə (şay) və Türkcəyə daxil olmuşdur. Avropada daha sonralar Holland tacirlər tərəfindən Amoy ləhcəsi genişləndirilmişdir. Bunun sayəsində çay Qərb dillərində Amoy ləhcəsində "te" sözündən törəyib, İngiliscə(tea), Fransızca (the), İspanca (te), Almanca (tee) olaraq tərcümə edilib.
Avropada çay...
17-ci əsrin əvvəllərində Holland və Portuqal tacirlər ilk dəfə Avropaya Çin çayını tanıdırlar. Portuqaliyalılar Çinin sahil hissəsindən gəmiylə, Hollandiyalılar da İndoneziya yolu ilə Avropaya çay gətirirmişlər.
1606-cı ildə isə avropalıların çayla tanış olduğu ilk tarix olaraq yaddaşlara həkk olunur.
1635-ci ildən sonra Hollandiya və Fransa Avropada çay istehlakına liderlik edən ölkələr hesab olunurlar.
İlk dəmlik nümunələrinin Çindən Avropaya çatması isə 1650-ci li illərdə baş verir.
Bu möcüzəvi bitkini ilk dəfə Amerikaya gətirən insanın adı Peter Stuyvesant-dır.
Çayın tarixində daha maraqlı hadisə 1908-ci ildə baş verib. Belə ki, həmin ildə geniş yayılmış paket (birdəfəlik) çayların ABŞ-da istehsalı baş tutub.
Dünyada 1500 növ çay var...
Günümüzə qədər gələn çayın əsas növləri olan Assam və Çin çaylarından çoxlu sayda hibrid yaradılmışdır. Bu gün dünyada təxminən 1500 çay növü vardır.
Çay necə dəmlənir?
Nəhəng bir çay dəmləmək üçün ən vacib amil dəmləyərkən istifadə ediləcək sudur. Bundan başqa, imkan varsa çayı çini qabda dəmləmək ləzzət baxımından faydalı seçimdir. Çay üçün nəzərdə tutduğumuz suyu uzun müddət və yüksək temperaturda qaynatmaq lazım deyil.
Dəmləmə müddəti uzun saxlanılan çayın tərkibində kofeinin miqdarında artım baş verir, həmçinin sudakı oksigen azalır və çay ləzzətini itirir.
Çayın dəmləmə müddəti maksimum 10-15 dəqiqə olmalıdır və dəmlənən çay yarım saat ərzində içilməlidir. Hər bir fincan üçün bir qaşıq şəkər tozu əlavə edildikdə çay daha da ləzətli olur.
Azərbaycanda çayın tarixi...
Çay bitkisi ilk dəfə 1912-ci ildə Azərbaycanın Lənkəran bölgəsinə gətirilərək orada əkilib və ilk dəfə olaraq çay zavodu 1937-ci ildə Lənkəranda tikilib. Bundan sonra Azərbaycanda çayın kütləvi şəkildə istehsalına start verilib.
Azərbaycanda 1970-1980-ci illərdə 36 min hektar sahədə çay əkilib becərilib və 34 min tondan çox çay istehsal edilib. Həmin vaxt 15 zavod tikilib istifadəyə verilib. Azərbaycanda yerli çayın istehsalı 1980-ci illərin ortalarında maksimum həddə çatıb. Həmin vaxt bu göstərici 8,6 min ton, çay kolluqları sahələri isə 13,4 min hektar olub. 300 milyon əhalisi olan SSRİ-nin çaya təlabatının 8-10 faizi Azərbaycan çayı hesabına ödənilib. O dövrdə Azərbaycanın cənub bölgəsində çay emalı ilə məşğul olan 10-dan çox fabrik fəaliyyət göstərirdi. Eyni zamanda Bakıda və Lənkəranda çayı qablaşdıran iki nəhəng fabrik fəaliyyət göstərir, bu müəssisələrdə minlərlə işçi çalışırdı.
Bir sıra çay mütəxəssisləri yaşıl çayın qara çaya nisbətən daha faydalı olduğunu qeyd edir. Yaşıl çay daha az emala məruz qaldığından lazımlı elementləri itirmir və insana daha çox xeyir verir.
Dünyada ən aparıcı çay istehsalçı ölkələri aşağıdakılardır:
Hindistan, Şri-lanka, Çin, Türkiyə, Keniya, İndoneziya, Malayziya, və Vyetnam.
Azərbaycanda isə çay əsasən Lənkəran, Astara, Masallı və Zaqatalada yetişdirilir.
Və sonda: Azərbaycanda hər il 10 min tondan artıq çay içilir ki, bunun da cəmi 5 faizi ölkədə istehsal olunan çayın hesabına başa gəlir.
Fatimə İbrahimova
Ölkə.Az
