Moskva metrosunda terror
1977-ci ilin 8 yanvar tarixində Moskva metrosunda partlayış baş verir. “Pervomayskaya” stansiyasına yaxınlaşan qatar partlayır. Xoşbəxtlikdən qatar tuneldə yox, stansiyada, yəni açıq sahədə idi. Əks halda qurbanların sayı kifayət qədər çox ola bilərdi. Eyni gündə Moskvanın mərkəzində daha iki qurğu partlayır. Bu partlayışlardan biri Dzerjinski küçəsindəki qastronomda, digəri isə “25 oktyabr” küçəsində baş verir.
İki il sonra terror aktında həlak olanların dəqiq sayı açıqlandı. Eyni zamanda, cinayətkarlara hökm də oxundu. Moskva terroru nəticəsində 7 nəfər həlak olmuş, 37 nəfər yaralanmışdı. Terror aktları barədə ilk rəsmi məlumat iki gün sonra verilmişdi və kifayət qədər anlaşılmaz idi. Amma şayiələrdə çatışmazlıq yox idi. Tramvaylarda, dükan növbələrində və kafelərdə hadisələr barədə fantastik məlumatlar müzakirə edilir, yüzlərlə qurban barədə söhbət gedirdi. Sovet vətəndaşları terror aktı barədə müxtəlif versiyalar irəli sürürdülər. Çünki belə bir əməlin kimin xeyrinə işləyəcəyi onların beyninə yerləşmirdi. Bəzi insanlar xarici casusları, bəziləri manyakları, bəziləri isə dissidentləri günahlandırırdı.
Qəribədir ki, sonuncu dissident versiyası həqiqətdən çox da uzaq deyildi. Təbii ki, nə Moskvanın Helsinki qrupu, nə də bu tip digər təşkilatlar terror aktının keçirilməsində iştirakçı, sifarişçi və dəstəkçi deyildilər. Amma sonrakı hadisələrdə bu təşkilatlar ən çirkin rolu oynadılar.
Partlayışlardan dərhal sonra, 12 yanvar tarixində akademik Andrey Saxarov dünya ictimaiyyətinə müraciət etdi: “Moskva metrosunda partlayış və insanların faciəvi ölümünün son illər repressiya orqanları tərəfindən keçirilən ən dəhşətli və ən yeni təxribat aktı olduğu barədə hisslərimdən qurtula bilmirəm. Bu təxribat ölkə daxilində böyük dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Əgər düşüncələrimdə yanılsam, çox şad olaram”.
Beləcə, akademikə məlum oldu ki, əgər ölkədə hansısa dəhşəti hadisə baş veribsə, əgər cinayətkara aid hansısa şübhələr varsa, deməli orqanlar günahkardır. Görünür təhlükəsizlik orqanları cinayətləri ya qəddarlıq səbəbindən, ya da nəyisə qızışdırmaq məqsədi ilə edirlər. Bu hadisədə milli azlıqlara nifrət sezilir.
Bir müddət sonra Saxarovu dövlət təhlükəsizlik komitəsinə çağırırlar və izahat tələb edirlər: niyə o, heç bir əsas olmadan dövlət təhlükəsizlik orqanlarını belə bir dəhşətli cinayətin həyata keçirilməsində ittiham edir?
Andrey Dmitriyeviç belə cavab verir: “Mən heçkəsi ittiham etmirəm, mən sadəcə düşüncələrimi, hisslərimi bölüşürəm”. Partlayışdan dərhal sonra xarici müxbirlərin dərhal məlumat verməsi faktı da “DTK təxribatı” versiyası lehinədir. Hökumət məlumatı pis gizlədir, onu daha pis də nəşr edir...
Təhqiqat üçün dövlət təhlükəsizlik xidmətinin ən yaxşı əməkdaşları və qurumları cəlb edilir. İstintaqın gedişatı barədə Andropov və Brejnev müntəzəm olaraq məlumatlandırılır. SSRİ DTK-nın sədr müavini Filipp Bobkov vəziyyətə nəzarət edirdi. İlk olaraq hadisə yeri incələnir. Partlayış baş verən vaqonun isə adi şrupuna qədər söküb incələyirlər. Metro ətrafında qalın qar örtüyü də tədqiq edilir. İstintaq nəticə verir. Belə ki, parçaların birində çuqun qabın dəstəyi tapılır.
Ekspertlər təyin edirlər ki, məhz bu mətbəx əşyası partlayıcı qurğu üçün konteyner rolunu oynayıb. Fraqmentlərə əsasən, qurğunun daşındığı dəri çantanın da necə olduğu təyin edilir. Mətbəx əşyası və çantanın fotoları ölkənin bütün polis bölmələrinə göndərilir.
Tezliklə Daşkənd hava limanında eynilə belə çantası olan qadın saxlanılır. Çantanın içində adi yük var idi. Amma çantanın içindəki etiketə görə onun Yerevanda istehsal edildiyi müəyyənləşir. Partladılmış vaqonun yaxınlığımda tapılan metal milin izləri də buraya aparırdı. Bununla belə planlı iqtisadiyyat istintaqın işini asanlaşdırırdı. İstintaq qrupu Yerevana uçur.
Cəhənnəm maşını-2
Böyük şəhərdə terrorçu qruplaşmanı necə axtarmaq barədə təsəvvürümüz də yoxdur. Amma o dövrə qədər artıq terrorçular cəzasız qalacaqlarına inanmışdılar. Çünki partlayışdan artıq 6 aydan çox bir vaxt keçmişdi. Onlar terror aktını Moskvada təkrar etmək üçün növbəti cəhənnəm maşını ilə SSRİ paytaxtına təşrif buyururlar.
Hadisələrin növbəti axarını cinayətlarların ehtiyatsızlığı ilə izah etmək olar. Birincisi, içində ölüm maşını olan çanta çoxadamlı salonda az qala bir sutka qalır. Sərnişinlərdən biri təsadüfən çantanın içinə baxmaq qərarına gəlir. Amma partlayıcı qurğunun batereyası sönmüşdü. İkincisi, partlayışın baş verəcəyinə əmin olan terrorçu öz paltarını da çantaya qoymuşdu.
Cinayətkarları Moskva-Yerevan qatarında həbs etdilər. Onlar Yerevan sakinləri Stepanyan və Baqdarasyan idi. Və burada gözlənilməz maneələr başlayır.
Naməlum şəxs
İstintaq qrupunun rəhbərinə Ermənistan Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi Dəmirçiyan şəxsən zəng edir. Dəmirçiyan Moskva istintaq qrupundan qanunsuz əməllərini dərhal dayandırmağı tələb edir. Eyni zamanda bildirir ki, Ermənistan DTK-ı və rəhbərliyi bu hadisədən əsəbləşib.
İstintaq qrupunun bir şansı qalır. Onlar saxlanıların evində axtarış apardıqdan sonra Stepanyan və Baqdarasyanı sərbəst buraxmağa razılıq verirlər. Axtarışlar nəticə verir. Stepanyanın evində partlayıcı qurğu üçün nəzərdə tutulmuş detallar tapılır. Bundan başqa Stepanyanın vasitəsilə istintaq qrupu partlayışın ideoloqu və təşkilatıçısına çıxırlar. Bu, Stepan Zatikyan idi.
Zatikyan 1947-ci ildə anadan olmuşdu və siyasi baxışlarına görə həbsxana həyatı yatmışdı. Stepan Milli Birlik Partiyası qurduğu üçün həbs edilmişdi. Bu yığıncağı təbii ki, partiya adlandırmaq gülünc idi. Milli Birlik Partiyasının tərkibinə Ermənistanı rus işğalından azad etmək istəyən həmfikirlər toplaşmışdı. Onların fikrinə görə, ümumxalq referendumu keçirərək Ermənistanı müstəqil etmək, türklər tərəfindən ələ keçirilmiş torpaqları azad etmək lazım idi. Sərsəm arzular bununla da kifayətlənmirdi. Onlar qəzet buraxır, kağız vərəqələr paylayırdılar. Moskva metro terroruna qədər azadlığa çıxan Zatikyan xaricdən mübarizə aparmaq qərarına gəlir və sərhədi keçmək üçün yollar axtarırdı. Zatikyanı dostları ilə belə bir terrora əl atmağa nə vadar etmişdi, məlum deyil. Bu məsələdə ya işğalçı ruslara qarşı olan nifrətin kəskin artması, ya da imiqrasiya ərəfəsində “şərəf siyahısı”nı artırmaq idi.
İstənilən halda Zatikyan adi cinayətkar deyildi. O, məşhur erməni dissidenti, doğma bacısı Paruyra Ayrikyan ilə evlənmişdi. Bu səbəbdən Zatikyan istintaqa cəlb edilən kimi hüquq müdafiəçiləri ortaya çıxır. Mətbuata tam qapalı olan cinayət işi barədə təfsilatına qədər məlumatın haradan onlara məlum olduğu müəmmadır. Akademik Saxorov qapalı məhkəmə prosesindən sonra Brejnevə açıq məktubla müraciət edir. Məhkəmənin hökmü ilə Zatikyan və onun əlaltılarına ölüm hökmü kəsilir.
Milliyət ən yaxşı vəkildir?
Terrorçunun müdafiəsi üçün bütün arqumentləri Moskva Helsinki qrupunun müdafiəçilər imzalayır. Təkcə Saxarov məktubu imzalamır. Birincisi, o, heç cürə məktubu imzalaya bilməzdi. Çunki Saxarov stajı olan dissident və siyasi dustaq idi. Məktub müəllifləri üçün bu fakt kifayət edirdi. Bundan başqa əlavə arqumentlər də məktubda yer alır. Niyə məhkəmə prosesi qapalı keçirildi? Niyə geniş ictimaiyyət prosesə cəlb edilmədi? Niyə alibilər nəzərə alınmadı?
Axı bu proses bütün erməniləri günahkar çıxarırdı və bu isə milli münaqişə körükləyə bilərdi. Məktubu imzalayanların fikrinə görə, milli münaqişə yaratmamaq üçün ən yaxşı vasitə ultra milliyətçi döyüşçülərin cəzalandırılmaması idi. Bu mövzu bu günə qədər də istənilən terror müdafiəçisinin ən sevimli arqumenti kimi qalıb.
Zatikyan və onun əlaltılarına ölüm hökmü kəsiləndən sonra Ermənistan partiya rəhbərləri son ana qədər istintaqın gedişatına mane olurdular.
Erməni rəhbərliyi əhalidən bu qanlı cinayəti gizlətmək üçün hər yola əl atdı. Ermənistan Mərkəzi Komitəsinin katibi Dəmirçiyanın göstərişi ilə erməni dilində nəşr edilən heç bir qəzetdə bu terror aktı barədə bir cümlə də yazılmadı.
Ali məhkəmənin Zatikyan və onun əlaltıları üzərində keçirdiyi məhkəmə prosesinə aid lentə alınmış sənədli film hətta Ermənistanın partiya fəalları qarşısında da nümayiş etdirilmədi. Bu filmə ancaq partiyanın yüksək rəhbərliyi baxdı. Film ekranlara çıxmadı. Amma bu film nümayiş edilsəydi, müxtəlif faydaları toxuna bilərdi və tərbiyəvi işdə kömək edə bilərdi.
SSRİ DTK-nın 5-ci idarəsinin rəisi Filipp Bobkov yazır: “Respublika rəhbərliyi qadağanı rusların gözündən erməniləri salmamaq üçün etdiyini vurğulayır”...
Hikmət
Ölkə.Az
