M.C.Bağırovun Beriyanın ölümündən sonrakı taleyi

VIII yazıda Gürcülərin antisovet fəaliyyəti və Beriyanın bunları ört-basdır etməsindən bəhs etmişdik.

"Ölkə.Az" istedadlı tədqiqatçı Adıgözəl Məmmədovun "M.C.Bağırovun gizli məchulları və onu satan yaxın çevrəsi"nə gün işığı tutan dəyərli araşdırmasından IX yazını sizə təqdim edir:

M.C.Bağırov 1953-cü ilin axırına kimi həyat yoldaşı Yevgeniya Mixaylovna və oğlu Cenlə birlikdə Moskvadakı mənzilində yaşayaraq Sov.İKP MK-da yeni vəzifəyə təyinatını gözləyir. Bildiyimiz kimi 1953-cü ildə Bağırovu Kuybışev şəhərində neft idarəsində kadrlar üzrə müdir müavini təyin edirlər. 

Bu təyinatdan sonra M.C. Bağırova hörməti olan bir qrup Azərbaycan jurnalistləri Kuybışevə gələrək onunla görüşürlər.  Azərbaycanda Bağırov yüksək vəzifələrdən azad ediləndən sonra, ictimaiyyətin və ziyalıların ona münasibəti birmənalı deyildi. Məsələn 18 sentyabr 1953-cü il tarixdə Azərbaycan SSR Daxili işlər naziri Quskov AKP MK-nın birinci katibi Yaqubova göndərdiyi gizli məktub göstərilirdi:

ГААППОД.F. 1, Siy. 39, İş. 181

Tam məxfi
Azərbaycan KP MK katibi

Yoldaş T.A.Yaqubova    

Moskvada incəsənət işçilərinin müşavirəsində Azərbaycan SSR nümayəndələri də iştirak edirdilər. SSRİ DİN-in məlumatına görə rejissor Fridin evində söhbət zamanı Azərbaycan SSR nümayəndələri  Bağırovun vəzifədən azad olunması ilə əlaqədar aşağıdakı fikirləri bildirdilər:

Bəstəkar Niyazi:
«Əgər bizim agsaçlı qvardiyamız  bir qədər intizamlı olsaydı,  onda P.N.Pospelovun arxasınca getməzdi, onda o (y.P.N.Pospelov), məcbur olub Bakıdan velosipedlə getməli olacaqdı, ona heç kim dəmiryol bileti satmazdı».

Kinorejissor İsmayılov:
«Bağırovu hesabdan bu cür yüngül silmək olmaz. O, bakılılar üçün Bağırov olmuş və Bağırov kimi də qalacaqdır. Yol. P.N.Pospelovun ittihamı əsassızdır. Bağırov həmişə öz ünvanına deyilən tərifin əksinə çıxırdı».

Kinorejissor Tağızadə: 
«Bağırovu azad etmək olar, lakin Bağırovsuz ölkədə neft olmayacaq, Bağırovsuz Bakı olmayacaq. Bağırovu bərpa edəcəklər».

Məlumat üçün sizə bildirirəm.

Azərbaycan SSR
Daxili işlər naziri                                                             Quskov

Lakin 1954-cü ilin yazından hadisələr kəskin dəyişir. Şübhəsiz, hadisələrin  belə inkişafı Kremlin göstərişi olmadan ola bilməzdi. Həm də Bağırova qarşı münasibətin kəskin dəyişməsində yuxarıda qeyd etdiyim kimi həm Mikoyanın, həm də Əfəndiyevin məktubu-nun xüsusi təsiri vardı. 13 mart 1954-cü ildə M.C.Bağırovu partiyadan xaric edirlər. 

РГАСПИ. F. 17. Siy. 171. İş. 474. Səh. 65-71. 

M.C.Bağırov haqqında 
Sov.İKP MK Rəyasət Heyətinin qərarı
1 aprel 1954-cü il

Sov.İKP MK Rəyasət Heyətinin Dəftərxanasına 7 gündən gec olmayaraq qaytarılmalıdır.

Bütün ölkələrin proletarları, birləşin!

Ciddi məxfi

Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası
MƏRKƏZİ KOMİTƏSİ

№ П54/III

1.IV. 1954-cü il                    Yol.Rudenko

MK Rəyasət Heyəti iclasının 54 nömrəli protokolundan çıxarış
29 mart 1954-cü il

Bağırov haqqında

Y. Rudenkonun 15 mart 1954-cü il № 63 lss  tarixli məktubunda ifadə olunmuş təklifləri ilə razılaşsın.

MK KATİBİ
Xüsusi qovluq

MK Rəyasət Heyəti 54 nömrəli protokolu p. III

Tamamilə məxfi

Sov.İKP MK Rəyasət Heyəti

Yoldaş Q.M.Malenkova  
Yoldaş N.S.Xruşşova 

Beriyanın və onun əlaltılarının ittiham işini araşdırarkən, bu işin məhkəmə prosesindən sonra gələn ərizələrdən və materillardan  müəyyən olundu ki, Azərbaycan KP MK katibi Mir Cəfər Bağırov uzun müddət Beriyanın yaxın və sədaqətli adamı olub, onun dəstəyi ilə Azərbaycanın XDİK-DİN orqanlarında Beriya kimi düşmənçilik işi aparılırdı.

Beriya kimi Bağırov da 1937-1938-ci illərdə çekist təşkilatlarına rəhbərlik edirdi,  həbs olunanları kütləvi surətdə döydürür, cinayət işlərini saxtalaşdırır,  arzulamadığı insanlara divan tutur və təmiz partiya-sovet kadrlarını məhv edirdilər.

 Bu məsələ ilə əlaqədar şahid, Azərbaycan XDİK-də işləmiş Şneyder bunları göstərdi:

  «Bağırov XDİK aparatının işçilərinə şəxsən özü göstəriş verirdi ki, bütün həbs olunanlara fiziki təzyiq göstərsinlər. Mən iki dəfə üçlüyün iclasında olanda onun belə göstərişlər verdiyini özüm eşitmişəm. Bununla bərabər Bağırov tələb edirdi ki, üçlüyün güllələnməyə məhkum etdiklərindən başqa şəxslər haqqında ifadə almaq üçün amansızcasına döysünlər. Mən iştirak etdiyim istintaqda Bağırov göstərişlər verirdi ki, güllələnməyə məhkum olunmuşları o dərəcədə döysünlər ki, onlar artıq güllələnmə yerinə gedə bilməsinlər, onları o yerə başqaları aparsın...
  1938-ci ilin yazında Azərbaycanın rəhbər partiya-sovet işçilərinin həbsi davam edirdi. Yeni trotskiçi mərkəzi «açıldı», onun mövcud olmağına həbs olunanları dindirən istintaqçılar da inanmırdılar. İstintaq Bağırov, Rayev və Borşovun rəhbərliyi ilə aparılırdı, həbsdə olanları işgəncə verməklə döyürdülər, onlardan uydurulmuş ifadələr alırdılar, sonra yeni günahsız insanların həbsləri gedirdi..».

Həbs olunanların Bağırovun göstərişilə işgəncə ilə döyülməsi barədə Azərbaycan SSR DİK katibliyinin keçmiş rəisi Rıbak belə ifadə verdi:
«1937-ci ildə Azərbaycanın XDİK orqanları tərəfindən həbs olunmuşdular: Azərbaycan SSR XŞK sədri Hüseyn Rəhmanov, Bakı şəhər partiya komitəsinin katibi Sef və Bakı partiya komitəsinin katibi Qindin Aleksandr. Onların işinin istintaqını SPO rəisi Lev Tsinman aparırdı. Mən Azərbaycanın XDİK katibliyinin rəisi işləyərkən görürdüm ki, Xalq daxili işlər komissarı işləyən Sumbatov-Topuridzenin kabinetinə istintaq üçün Hüseyn Rəhmanovu, Sefi və Qindin Aleksandrı gətirdilər. Sumbatov-Topuridze və Tsinmanla birlikdə istintaqda Azərbaycan MK katibi Bağırov da iştirak edirdi» .    

Bağırovun kiminlə ədavəti var idisə  o adamlara divan tuturdu. Buna misal olaraq Qlavlitin keçmiş senzoru, DTN təqaüdçüsü Qafar Sadıx oğlu Qafarlını göstərmək olar. O, Bağırovu və Azərbaycan SSR-in keçmiş xarici işlər xalq komissarı Yemelyanovu qeyri-düzgünlüyünə və cinayət işlərinə görə ifşa edirdi. Bu məsələ ilə bağlı Bağırovun göstərişi ilə Qafarlı həbs edilərək əsassız məhkum olundu, antisovet təbliğatına və  ziyankarlığa görə 10 il azadlıqdan məhrum edildi. İşə bu ilin 30 yanvarında baxılıb və  məhkum olunmuşun hərəkətlərində cinayət tərkibi olmadığı üçün iş dayandırılıb.

Qafarlı ona məlum olan faktlar üzrə, Bağırov haqqında və onun Azərbaycandakı işi ilə əlaqədar bunları göstərdi:

«Birinci imperialist müharibəsində Bağırov çar ordusunun “vəhşi diviziya”sında qulluq edirdi, inqilabdan sonra Azərbaycan FK-da işləməyə başlamışdır. O, FK sədri, Beriya isə onun müavini olub. O vaxtdan Beriya ilə Bağırov dost idilər, daima bir-birinə kömək edirdilər. Nə vaxt və hansı vəziyyətdə Bağırovun partiyaya daxil olduğunu mən bilmirəm...

1933-cü ildə Bağırov Azərbaycan K(b)P MK-nın  katibi oldu. Azərbaycanın Xalq daxili işlər komissarı Bağırovun yaxını Sumbatov idi, bu vaxta qədər XDİK-də adi əməkdaş olmuş təxribatçı və sözbaz Borşov Azərbaycanın Xalq daxili işlər komissarının köməkçisi vəzifəsinə təyin olunur; onun rəhbərliyi altında xüsusi istintaq hissəsi işləyirdi. Bağırovun tapşırığı əsasında, həbs olunan şəxslərin araşdırılması ilə məşğul olurdu.

İstintaqın işinə Borşov və Sumbatov rəhbərlik edirdilər, istintaq zamanı onlar qeyri-qanuni metodlardan istifadə edirdilər: həbs olunanları və şahidləri döyür, işgəncə verir, təxribat aparır, işləri saxtalaşdırırdılar. 1936-cı ildə bu işçilər çoxlu günahsız sovet adamlarını həbs etmiş, istintaq işlərini saxtalaşdırmış, onlara divan tutmuşdular...

...Beləliklə, Borşov və Sumbatov Bağırovun birbaşa köməkçiləri hesab olunurdular, əgər kimsə Bağırov haqqında pis söz desəydi onlar həmin insanlara divan tuturdular. Məhz onların köməyilə Bağırov Azərbaycanın partiya-sovet rəhbər işçilərini məhv etdi və onların yerinə öz yaxın adamlarını təyin etməyə başladı.

Bağırovun ikiüzlülüyü onun öz həmfikri Beriyanın Sovet dövlətinə qarşı xəyanətini, partiyaya münasibətdə düşmənçilik işini ifşadan gizlətmək cəhdi aşağıdakı faktlardan məlumdur.

1936-cı ilin dekabrında Azərbaycan XDİK idarəsinin keçmiş rəisi Nodev öz işçiləri Akopov və Purnislə söhbətində bəyan etmişdi ki,  «Beriyanı ancaq Zaqafqaziyada görkəmli çekist hesab edirlər, Vladivostokdan Moskvaya qədər isə hər yerdə insanlarda onun haqqında mənfi rəy yaranmışdı, o, adamları işdən sıxışdırıb çıxarmaq üçün cürbəcür pis işlərdən istifadə edirdi..».

Belə mülahizəyə görə Nodev Bağırovun təşəbbüsü ilə işdən çıxarıldı, partiya xəttilə ona töhmət elan olundu, 1938-ci ildə isə əksinqilabi cinayətdə ittiham olunaraq güllələndi.

Bağırov Beriyanın həyatına xüsusi qayğı göstərirdi. Bu məsələ barədə Beriyanın keşmiş mühafizə rəisi Sarkisov göstərdi:

«...1942-ci ildə bir dəfə Beriyanın tapşırığı ilə Moskvadan Bakıya qayıdan Bağırovu vağzala ötürürdüm, onda Bağırov mənə dedi: «Azərbaycan Kommunist Partiyası adından sənə tapşırıram: Beriyanı sayıqlıqla qoru». 

XDİK-in xüsusi şöbəsinin keçmiş rəisi, Leninqrad hərbi dairənin rəisi Samoxvalov K.A. (keçmiş SSRİ XDİK tərəfindən 1940-cı ildə məhkum olunmuşdur) şəxsi ərizəsində göstərir ki, “1937-ci ildə həbs olunmuş Axundovu dindirərkən axırıncı məlumat verdi ki, Bağırov və Beriya yoldaşlar S.Orconikidze şəxsiyyəti haqqında şər və böhtan yayırdılar”.

Beriyanın S.Orconikidzeyə qarşı bir neçə il apardığı mübarizəsindən, qərəzli intriqasından Bağırovun həqiqətən xəbəri var  idi və bu barədə o, 29 oktyabr 1953-cü il tarixdə istintaq zamanı göstərdi:

«...Beriyanın Serqo Orconikidzeyə alçaq münasibəti onun karyeryerizminin və namərdliyinin inandırıcı misallarından hesab oluna bilər..».

Bir neçə şəxs öz ərizələrində və ifadələrində göstərirlər ki, keçmişdə Bağırovun İran və müsavat kəşfiyyatları ilə əlaqəsi olub.

Bağırovun həbsi barədə sizin razılıq verməyinizi və onun barəsində araşdırmanın icraata götürülməsinə icazə verməyinizi xahiş edirəm.

SSRİ-nin baş prokuroru                                                           Rudenko
[möhür.]
15 mart 1954-cü il

№ 63/lss
İşarələr:
MK Rəyasət Heyəti uzvlərinə göndərilsin.
[möhür.] N.Xruşşov
Göndərilib № П725

Əsli. Maşın yazısı.

Nəhayət, 1954-cü il martın axırında M.C.Bağırovu həbs edirlər.

РГАСПИ. F. 17. Siy. 171. İş. 474. Səh. 86-96. 

9 aprel 1954-cü il M.C.Bağırovun istintaq protokolunun surəti

Xüsusi qovluq
Tam məxfi
Yoldaş Q.M.Malenkova 
Şahid Bağırov Mir-Cəfər Abbasoviçin istintaq protokolunun surətini təqdim edirəm
29 oktyabr 1953-cü il. 
Əlavə: 10 vərəqədə.
[möhür.] R.Rudenko
30 oktyabr 1953-cü il. 
№ 569/t.məxfi
Nişanlar:
Oxudu
[möhür.] L. Kaqanoviç. 6.XI
Oxudu
[möhür.] K.Vororşilov. 9.Х1.1953
Oxudu[ал]
[möhür.] A.Mikoyan. 9.XI

Şahidin istintaq protokolu

M.C.Bağırovun 9 aprel 1954-cü il tarixli dindirmə protokolunun surəti

Xüsusi qovluq 
Tam məxfi

Yoldaş N.S.Xruşşov 

M.C.Bağırovun 9 aprel 1954-cü il tarixli dindirmə protokolunun surətini sizə təqdim edirəm. 
Əlavə: 10 vərəqədə.
[möhür.] R.Rudenko

10 aprel  1954-cü il
№ 80/lss

Nişanlar:
MK RH üzv.
[möhür.] N.Xruşşov. 10.IV
Göndərilib № 799
Arxiv [möhür.] V.Çernuxa. 13.IV.54

Növbəti yazıda M.C.Bağırovun həbs olarkən dindirilməsini və istintaq protokolunu sizə təqdim edəcəyik.

Səxavət Məmməd
Ölkə.Az