İraq-i Əcəm və Fars vilayətlərinin Azərbaycan Səfəvilər dövlətinə birləşdirilməsi
“Ölkə.Az” bu gün oxucularına İraq-i Əcəm və Fars vilayətlərinin Səfəvilər dövlətinə birləşdirilməsi barədə yazını təqdim edir.
Şah İsmayıl “özünü məmləkətin varisi hesab edən Sultan Murad ibn Yaqubdan” narahat idi və onun aradan qaldırılmasını vacib sayırdı. Çünki “Yaqub sultanın oğlu Murad xan hüquqi baxımdan özünə məxsus olan taxt-tacı geri qaytarmaq” niyyətində idi. Eyni zamanda, özünü Uzun Həsənin qanuni varisi hesab edən Şah İsmayıl bütün keçmiş Ağqoyunlu səltənətinə yiyələnmək iddiasında idi. “Aləmara”da göstərilir ki, Şah İsmayıl özünü Sultan Muradın “böyük qardaşı” hesab edir və onu Səfəvi şahının adına sikkə vurdurmağa, xütbə oxutdurmağa çağırırdı, yəni Muraddan Səfəvilərin vassallığı altına keçməyi tələb edirdi.
Bu məqsədlə o, 1503-cü ilin yazında Sultan Murada məktub yazaraq, İraq-i Əcəm vilayəti üzərində hakimiyyətinin tanınmasını tələb etdi. “Aləmara”nın məlumatı- na əsasən, Şah İsmayıl bundan öncə ciddi hazırlıq işləri gördü: “Buyurdu ki, Ustaclu və Şamlu oymaqlarına, həmçinin Gəncəyə, Şirvana və Qarabağa məktublar göndərilsin ki, qoşunlar cahanın pənahı olan dərgaha üz tutsunlar. Qısa müddət ərzində 15 minlik qoşun toplandı”. Məhz bu tədbirdən sonra o, istehza ilə “Namurad” adlandırdığı dayısı oğlu Sultan Murada məktub göndərib, ondan itaət tələb etməyi qərara aldı. Məktubda xüsusi vurğulanırdı ki, “biz Həsən padşah sülaləsinin birdəfəlik aradan qalxmasını istəmirik və əgər sən bizə itaət edərsənsə, Allah-taalanın amanında olacaqsan”.
Məktubu aparmaq üçün vaxtı ikən Cüneydin və Heydərin xidmətində olmuş 70 yaşlı Səfəvi müridi Qənbər ağa şahdan izin aldı və o, 40 nəfərlik nümayəndə heyəti ilə Şiraza, Sultan Muradın sarayına göndərildi. Mənbədə göstərilir ki, həmin zaman Muradın ətrafındakı “qalmaqalçı cahillər” müharibə tərəfdarı idilər və belə düşünürdülər ki, müharibədə xidmət göstərib, əvəzində əyalət alacaqlar. Müharibə istəməyən Ağqoyunlu əyanlarına isə öz etirazlarını açıq ifadə etməyə iki faktor mane olurdu: birincisi, onlar Səfəvi tərəfdarı olmaqda ittiham edilə bilərdilər və ikincisi, onlara qatı şiə olan Səfəvilərlə dil tapmağa məzhəb təəssübkeşliyi əngəl törədirdi. Qənbər ağanın qarşısına tapşırıq qoyulmuşdu ki, “nəsihət vermək yolu ilə” Muradı “qəflət yuxusundan oyatsın”, yəni danışıqlar vasitəsilə Sultan Muradın Şah İsmayılın tabeçiliyinə keçməsini təmin etsin.
Lakin onun Şirazda apardığı danışıqlar səmərə vermədi. Səfəvi hökmdarının məsələni sülh yolu ilə nizamlamaq təklifinin səmimiliyinə inanmayan Murad, Osmanlı dövlətinə güvənərək, Şah İsmayıla itaət göstərməkdən imtina etdi. O, bildirirdi ki, tezliklə “Rum qeysəri” 120 minlik ordusunu İsmayılın üzərinə göndərəcək və “belə bir şəraitdə mən niyə kənarda qalmalı və bu fürsəti əldən verməliyəm?!”. O, İsmayıla tabe olmağı qüruruna sığışdırmırdı: “Bir halda ki mən özüm padşaham, yaxşı deyildir ki, bir digərinin mülazimətini ixtiyar eyləyim”. İsmayılın Osmanlıdan heç bir qorxusunun olmadığına eyham vuran Qənbər ağa onun etdiyi sülh təklifinin Murad üçün faydalı olacağını qeyd etsə də, Ağqoyunlu sultanı heç bir halda bu təkliflə razılaşmayacağını bildirdi: “Öz ağana de ki, əgər düzünü bilmək istəyirsənsə, deyirəm ki, səninlə düşmənəm və heç kəs öz düşməninin cahanda sağ olmasını istəməz”.
Murad hərbi əməliyyatların başlayacağı təqdirdə qızılbaşların məğlubiyyətinə əmin olduğunu deyərək, onların ünvanına bəzi nalayiq ifadələr işlətdi. Bunun cavabında qızılbaş elçisi Sultan Muradı hədələməkdən çəkinmədi: “Ey ədəbsiz, o gündən qorx ki, səni tutub mürşid-i kamilin yanına aparsınlar, o, səndən əhval soruşsun, sən xəcalətdən başını aşağı dikib, cavab verməyə aciz qalasan və istədiyi hər cür cəzanı sənəhökm etsin”. “Aləmara” müəllifi Qənbər ağanın diplomatik missiyası ilə bağlı əsasən Bicənin məlumatları ilə üst-üstə düşən informasiya versə də, ondan fərqli olaraq, əhvalatın axırında, Qənbər ağanın sərt cavabından sonra onun və qızılbaş nümayəndə heyətinin əksər üzvlərinin Muradın əmri ilə qətl olunduğunu və yalnız 5-6 nəfərin geri qayıtmağa müyəssər olduğunu yazmışdır. Halbuki Bicən, Qənbər ağanın sağ-salamat geri qayıdıb, Şah İsmayıla öz səfarəti barədə məruzə etdiyini bildirir. Ola bilsin ki, bu fərq bizim müəllifin əhvalatın sonu ilə bağlı hansısa şifahi rəvayətə əsaslanmasından irəli gəlmiş və ya sadəcə olaraq, “Aləmara” müəllifi elçinin öldürülməsini Muradı vəhşi obrazında təsvir etmək üçün uydurmuşdur.
Hər halda, İsmayılın münaqişəni dinc yolla həll etmək təşəbbüsü baş tutmadı və 24 zilhiccə 908 (21 iyun 1503-cü ildə) tarixində Həmədan yaxınlığında tərəflər arasında həlledici döyüş baş verdi. Döyüşdən öncə Murad öz ordusunun hazırlıqlarını tamamlayaraq, Şirazı tərk edib, İsfahana, oradan da Bəhmənzar yolu ilə Cərfədqana gəldi. Qeyd edək ki, Səfəvi casusları Ağqoyunlu ordusu İsfahanda olarkən onun barəsindəki kəşfiyyat məlumatlarını operativ surətdə Şah İsmayıla ötürmüşdülər. İsmayıl isə öz qüvvələri ilə Sultaniyyə şəhərinə gəlib, oradan da Həmədan üzərinə hərəkət etdi. Cərfədqanda düşərgə qurmuş Muradın İsfəndiyar sultan Türkman adlı sərkərdəsini 20 ədəd artilleriya və 5 minlik qoşunla Cərfədqan yaxınlığındakı bir mövqedə yerləşməyə göndərdiyini öyrənən İsmayıl öz qardaşı İbrahim mirzəni və sərkərdəsi İlyas bəy Halvaçıoğlunu 1500 nəfərlik dəstə ilə onların üzərinə yolladı. Gecə yarısı qəflətən həmlə edən qızılbaşlar qalib gəlib, 20 ədəd top və “xərpayi cəng” ələ keçirdilər və dərhal Dərcəzinə çəkildilər. İsfəndiyar isə 70 nəfərlə birlikdə əsir düşüb, İsmayılın yanına aparıldı və şiəliyi qəbul etməkdən imtina etdiyi üçün qətlə yetirildi. Bu toqquşmadan sonra Almabulağı və ya Almaqulağı adlanan mövqedə iki tərəfin əsas qüvvələri üz-üzə gəldilər. “Aləmara”ya görə, İsmayılın ordusu 12 min nəfərdən ibarət idi. Qızılbaş ordusu yolda olarkən Abdal bəy Dədə pişxana komandiri kimi ən irəlidə gedirdi, onun dəstəsinin ardından “müzəffər qızılbaş ordusunun çərxçisi” İlyas bəy Halvaçıoğlu 2 min nəfərlik qacar döyüşçüsü ilə, onların arxasınca topxana rəisi kimi İbrahim mirzə 2 minlik dəstə ilə və ən axırda şah özü əsas qüvvələrlə birlikdə irəliləyirdi.
Döyüş meydanına yerləşdikdə isə Şah İsmayıl mərkəzdə qərar tutdu. Sağ cinahda Abdal bəy Dədə və Əbdi bəy Şamlu qorçularla birlikdə səf çəkdilər. Sol cinaha isə Məhəmməd xan Ustaclu və qardaşı Qaraxan Ustaclu rəhbərlik edirdilər. Çərxçilər İlyas bəy Halvaçıoğlunun, ehtiyat qüvvələr isə İbrahim mirzənin komandanlığı altında idilər. Sultan Murad bu döyüş ərəfəsində II Bayəziddən mühüm hərbi yardım – odlu silahlar və əsgəri qüvvə ala bilmişdi. Onun ordusunda Mustafa paşa, Yaqub paşa, Dilavər paşa və s. Osmanlı sərkərdələri öz qoşunları ilə birgə yer almış, həmçinin döyüş mövqeyində onun ordusunun hər iki tərəfində toplar düzülmüşdü. Osmanlı sultanının Muradın köməyinə artilleriya və bir neçə min əsgər göndərməsi haqqında məlumata digər bir Səfəvi qaynağında da rast gəlirik. Həmçinin Venesiya və gürcü mənbələrində də Murad xanın ordusunda Osmanlı yardımçı dəstələrinin olması göstərilmişdir. Lakin bizim müəllif Muradın ordusunun sayını xeyli şişirdərək, onun köməyə gəlmiş Osmanlı qoşunları ilə birgə 135 min nəfərdən ibarət oldu-ğunu yazmışdır . Halbuki digər Səfəvi mənbələri bu döyüşdə 12 minlik qızılbaş ordusuna qarşı Muradın 70 minlik qüvvə çıxardığını bildirirlər.
Venesiya müəlliflərindən Anciolello İsmayılın “20 min cəsur səfəvilərdən ibarət ordusuna” qarşı Murad xanın 50 minlik qüvvəyə malik olduğunu göstərir. K.Zeno və anonim tacirin səyahətnamələrində isə həmin döyüşdə Səfəvi ordusunun ümumi sayı qeyd edilməsə də, Muradın ordusunun 30 min nəfərdən ibarət olduğu yazılmışdır. “Aləmara”da əksini tapmış bir sıra döyüşlərdə, o cümlədən də Almabulağı döyüşündə Şah İsmayılın ordusunun sayı bilərəkdən az göstərilir və xüsusən də 12 min rəqəminə üstünlük verilir. Lakin elə bu mənbənin faktlarından bəlli olur ki, artıq həmin zaman qızılbaş ordusunun sayı xeyli çox idi. Belə ki, Əlvəndin Səfəvilərə qarşı çıxmaq təklifini rədd edən 20 minlik ordunun komandanı Qasım bəy Ağqoyunlu öz cavab məktubunda yazırdı ki, “axı mən bu qədər az adamla (yəni 20 minlik ordu ilə – N.M.) qızılbaşlara nə edə bilərəm?!”.
Almabulağı döyüşü günəş çıxan kimi başladı. Şah İsmayıl sürətli və qəti hücumla Sultan Muradın ordusunun səflərini dağıtdı və onları ağır məğlubiyyətə uğratdı. Qızılbaş hücumu o qədər sürətli oldu ki, Sultan Muradın topçuları artilleriyanı vaxtında işə salmağa imkan tapa bilmədilər. Döyüşdə II Bayəzidin göndərdiyi xüsusi tüfəngçilər dəstəsi “sufilərdən neçəsini tüfəng zərbi ilə qətlə yetirdilər”. Lakin Ağqoyunlu və Osmanlı qoşunları qızılbaşların təzyiqinə tab gətirməyib qaçmağa başladılar. Şah İsmayıl şəxsən Mustafa paşanı təqib etdi. Mustafa paşa “kiçik xəzinəli tüfəngdən” İsmayıla atəş açsa da, güllə onun tacının bir küncünə dəydi və əvəzində şah paşanı nizəilə vurub yerə salaraq, Durmuş xan Şamluya onun başını kəsməyi əmr etdi. Durmuş xan paşanın başını kəsib, nizəyə taxdı. Əsirlərin bir qismi şiəliyi qəbul edib xilas oldular.
Döyüş nəticəsində qızılbaşlar xeyli hərbi qənimət, o cümlədən də toplar ələ keçirdilər. Muradın ordusundan o qədər var-dövlət qalmışdı ki, hər qorçuya ən azı “yüklə dolu 3-4 dəvə” qənimət düşürdü. Xandəmirə görə, “həmin döyüşdə qazilərin əlinə xeyli sayda qənimət və nəfis əşyalar düşmüşdü; Namuraddan və onun adamlarından ələ keçirilən atların, qatırların və dəvələrin miqdarı o qədər çox idi ki, onların sayı-hesabı bilinmirdi”.
Almaqulağında Ağqoyunlular 10 min nəfər itki vermiş, həmçinin onların Əli bəy Türkman, Gözəl Əhməd Bayandur, İslamiş bəy kimi sərkərdələri qətlə yetirilmişdi. Sultan Muradın məğlubiyyəti İranda hökmranlıq edən Ağqoyunlu əmirləri arasında daxili savaşın başlamasına səbəb oldu. 3 səfər 909 (29 iyul 1503-cü ildə) tarixində Kirman hakimi Əbülfəth bəy Bayandur Şiraza yürüş edib, Muradın oradakı valisi, Aybə sultanın qardaşı Yaqubcan bəyi Beyzaya qaçmağa məcbur etdi. Şiraz və Kazerunu ələ keçirmiş Əbülfəth bəy Firuzabada da yiyələndi, lakin orada dağdan yıxılaraq öldü. Onun ölümündən sonra sərkərdələrindən Şeyx Həsən bəy Şirazda, Mahmud bəy isə Kirmanda hakimiyyəti ələ keçirdilər. Bu zaman, əvvəllər Əbərqu hakimi olsa da, Rəis Məhəmməd Kərrəyə məğlub olub Əbülfəth bəyə sığınmış Şeyx Əli bəy qiyam qaldırdı və Şiraza hücum etdi, lakin məğlubiyyətə uğradılıb, Əbərquya qaçdı və orada Kərrə tərəfindən ələ keçirilib öldürüldü. Beyzaya qaçmış Yaqubcan İsfahanda türkman tayfasından ordu toplayaraq, Şiraza hücum etdi və Şeyx Həsən bəyi qətlə yetirib, orada yenidən hakimiyyəti ələ keçirdi. Məhz belə bir şəraitdə Şah İsmayıl Ağqoyunluların Qərbi İrandakı torpaqlarına daxil oldu. “Aləmara” qızılbaşların bu əməliyyatları haqqında digər mənbələrlə müqayisədə ən genişvə təfərrüatlı məlumat verən bir qaynaqdır. Bizim müəllifə görə, İsmayıl iki gün Almabulağı döyüş meydanında qaldıqdan sonra oranı tərk edib, Muradın ardınca hərəkət etdi və Cərfədqan məntəqəsinə gələrək, orada Muradın İsfahana getməsi xəbərini aldı. Qızılbaş ordusunun yaxınlaşdığını görən Murad İsfahan şəhərinin müdafiəsini gücləndirdi, özü isə şəhərdəki Təbərrük qalasına sığındı. Şəhərin müdafiəsinin əsas ağırlığı İsfahan daruğası Hacı Kövsəc Bayandurun üzərinə düşürdü. İsfahanı birbaşa hücumla almağın mümkünsüzlüyünü anlayan İsmayıl şəhəri mühasirədə saxlamağı qərara aldı.
Ətraf yerlərin əhalisi Muradın qadağalarına əməl edərək, qızılbaşlara ərzaq vermirdilər ki, bunun da nəticəsində İsmayılın ordusu ciddi ərzaq çatışmamazlığı hiss edirdi. Belə olduqda Şah İsmayıl həmin vilayətin ağsaqqallarından olan Rəis Yusif Rənanini çağırıb, ondan orduya ərzaq yardımı göstərilməsini tələb etdi. Rəis Yusif öz malından bir neçə dəfə buğda, arpa və s. gətirsə də, ətraf bölgələrin əhalisi yardım etməkdən boyun qaçırdı: “Həmin ağılsız camaatın gümanı o idi ki, Şah İsmayıl İsfahanı fəth etməyib gedəcəkdir”. Lakin “islam hökmdarı”na yardımçı olmaq barədə ciddi xəbərdarlıqdan sonra bölgələrin kətxudaları şahın hüzuruna gəlib, üzrxahlıq etmək məcburiyyətində qaldılar.
Mühasirə uzun çəkdiyindən şəhərin daxilində də azuqə qıtlığı yarandı, “rəiyyət və ordu fəryada gəldi”. Sultan Murad “artıq azuqəsi olub gizlədənlərin, onu meydana çıxarmayanların cəzalandırılacağı” haqqında car çəkdirsə də, heç bir faydası olmadı. Əmr verildi ki, “evlərdə axtarış aparılsın, hər kimdə azuqə olarsa, alınıb gətirilsin”. Bu isə şəhərdə vəziyyəti daha da gərginləşdirdi və çaxnaşmaların düşməsinə səbəb oldu. Bundan istifadə edən Durmuş xan Şamlunun komandanlığındakı qızılbaş qoşun dəstələri gecə vaxtı Həsənabad darvazalarından İsfahana daxil oldular. Bunu görən Ağqoyunlu əsgərlərinin “əksəri fərar etdi və bəziləri hərb etməyə dayandılar ki, onların da çoxusu qətlə yetirildi”. Bir qrup Ağqoyunlu döyüşçüsü isə təslim olub, qızılbaşların tərəfinə keçdi. Səhəri gün şah İsfahana daxil oldu və “seyidlər, böyüklər, qazılar, şeyxlər, ərbablar, əhali və kətxudalar” tərəfindən qarşılandı.
Şəhər qızılbaşların əlinə keçsə də, Murad hələ də 5 min döyüşçüsü ilə Təbərrük qalasında idi. Onun bibisi və İsmayılın xalası Məryəm bəyim Muradın əfv edilməsi üçün İsmayıla müraciət etmiş, cavabında İsmayıl onu yalnız şiəliyi qəbul edəcəyi təqdirdə əfv edəcəyini və əvvəllər hökmranlıq etdiyi Fars və s. vilayətləri də ona bağışlayacağını bildirmişdi. Murad guya peşkəş hazırlamaq üçün 3 gün möhlət istəsə də, elə həmin gecə öz adamları ilə qala divarını dələrək yol açmaqla oranı tərk edib qaçmağa nail oldu. Onun məqsədi “Farsa gedərək, təzə ordu toplamaq və yenidən müharibəyə başlamaq idi”.
O, öz qoşunun 3 min nəfərini Şiraza göndərib, özü 2 min nəfərlə Yəzd şəhərinə getdi. Lakin şahın Yəzdə yaxınlaşdığını görən Murad oranı tərk etdi, Ərjən çölündə Yaqubcan bəyin qüvvələri ilə birləşərək, Əbərquya çəkildi. Orada hakimlik edən 10 min evlik kərrəhi camaatının başçısı Rəis Məhəmməd Kərrə əvvəlcə Muradı yaxşı qarşılasa da, qızılbaş ordusunun Əbərquya yaxınlaşdığını gördükdə onlara müqavimət göstərməyin çətin olacağını anladı və Muradı həbs edərək, İsmayılın tərəfinə keçdiyini bildirdi. Bunu görən Ağqoyunlu sərdarları “fərar edib, Şiraz səmtinə üz tutdular”. Lakin elə həmin gecə Murad, üzərinə nəzarətçi təyin edilmiş qorçu Süleyman ağa Rumluya külli miqdarda qiyməti olan bazubənd rüşvət verərək, həbsdən qaçmağa nail oldu. Səhəri gün bu məsələ aydın olduqda qorçu qaçışda iştirakının olmadığını sübut etməyə çalışsa da, İsmayılın əmri ilə edam olundu.
Sultan Muradın həbsi və qaçışı barədə digər mənbələrdə heç bir məlumat yoxdur. Ola bilsin ki, rəsmi Səfəvi tarixçiləri “mürşid-i kamil”in yaxın silahdaşlarından birinin rüşvət alıb satqın çıxması faktını qabartmamağı üstün tutmuşlar. Murad qaçdıqdan sonra Ağqoyunlu əmiri Mənsur bəy Pornak Şirazdan gəlib, şaha itaətini bildirdi və İsmayıl onu İlyasbəy Halvaçıoğlunun 3 minlik qoşunu ilə, Şiraza qaçmış Sultan Muradın üzərinə göndərdi, özü isə onların ardınca gələcəyini bildirdi. Eyni zamanda, Murad Şirazda müəyyən qüvvələr toplamağa nail oldu: “Sultan Murad Şiraza daxil olduqda Əbülfəth bəy Ravəndi, Qazi Qeybi və Ağqoyunlu əmirləri xəbər tutub, onun xidmətinə gəldilər”. Lakin Mənsur bəyin tayfadaşları olan pornaklar şəhərdə Murada qarşı müqavimət təşkil etdilər. Bu döyüşlərdə hətta tüfəngdən də istifadə olunurdu. Murad öz ordusunu Şiraz əhalisinin hesabına gücləndirmək istədi və “əclaf adamlardan 10 min nəfərə qədər şəxs cəm oldu”. Lakin Şiraz ağsaqqalları qızılbaş qoşunu qarşısında tab gətirməyin mümkünsüzlüyünü və müqavimət göstərəcəkləri təqdirdə Şirazın qətliam olunacağını əsas gətirərək, Muradın tərəfində vuruşmaqdan imtina etdilər. Beləliklə, Sultan Murad “Fars əhlinin üz döndərdiyini görüb, ümidsiz oldu və Şulistan yoluna çıxaraq, 5 min nəfərlə qaçıb getdi”.
Səhəri gün əsr vaxtı İlyas bəyin və Mənsur bəyin başçılığı ilə qızılbaş qoşun dəstəsi Allahu-Əkbər keçidindən Şiraza daxil oldu. Üç gün sonra Şah İsmayıl əsas qüvvələrlə birlikdə Şiraza gəldi. Kətxudalar peşkəş və hədiyyələrlə onu qarşılamağa çıxdılar. Sultan Murad Şulistandakı Səfid qalasına, sonra isə Şüştərə sığınmaq istəsə də, qızılbaşların yaxınlaşması ilə oraları tərk edib, Bağdada qaçdı. O, Bağdad hakimi Barik bəy Pornak tərəfindən qəbul edilmiş, oradan Məmlük sultanı Qansu Qurinin ərazisində yerləşən Hələb şəhərinə getmiş, daha sonra Əlaüddövlə Zülqədərin hüzurunda sığınacaq tapmışdı.
Muradın öncül sərkərdələrindən biri olan Yaqubcan bəy Mosula qaçmış və orada Bəşarət bəy Pornak tərəfindən şəxsi düşmənçilik zəminində qətlə yetirilmişdi. Yəzd şəhərindəki Ağqo-yunlu hakimi Murad bəy Bayandur qızılbaş ordusunun qorxusundan Yəzdi tərk edib, Herata üz tutdu. Kirmanı nəzarətdə saxlayan Ağqoyunlu əmiri Mahmud bəy ixtiyarında 2 minlik qoşun olmasına baxmayaraq, qızılbaş sərkərdəsi Məhəmməd xan Ustaclunun 600 nəfərlik süvari dəstəsinin yaxınlaşdığını görüb, Xorasana qaçdı. Şah İsmayıl 909-cu ilin 1 cəmadiyüləvvəlində (1503-cü ilin 22 oktyabrında) Şirazı tərk edərək, qışlamaq üçün Qum şəhərinə getdi.
Bununla da Fars və İraq-i Əcəm vilayətlərinin fəth edilməsi üçün aparılan hərbi kampaniya uğurla sona çatdı. Bu əməliyyatlar nəticəsində İsfahan, Kaşan, Qum, Yəzd, Kirman, Şiraz, Kazerun, Şüştər və s. şəhərlər qızılbaş ordusunun əlinə keçdi. Artıq bu zaman Şah İsmayılın ordusunun say tərkibi xeyli artmışdı. Səfəvi mənbələrində bu barədə konkret rəqəmlər göstərilməsə də, bu artımı sübut edən faktlar mövcuddur. “Aləmara”ya görə, 10 min evlik kərrəhi elinin rəhbəri Rəis Məhəmməd Kərrə qızılbaşların Əbərquya yaxınlaşdığını müşahidə etdikdə öz yaxın adamlarına “bu qızılbaş ordusunun ki say çoxluğunu mən gördüm, dinin pənahı olan padşahla vuruşmağa qüvvətimiz və qüdrətimiz yoxdur” demişdi. Eyni zamanda, Həsən bəy Rumlunun da əsərində anoloji faktlara rast gəlmək olur. O yazır ki, Yaqubcan bəy Ərjən çölündə Muradla birləşərkən “xəbər gəldi ki, kama çatmış hökmdar saysız-hesabsız ordu ilə onlara tərəf irəliləyir”.
İtaliya mənbələrinə görə, Qərbi İran torpaqlarında aparılan əməliyyatlar zamanı İsmayılın təxminən 40 minlik ordusu olduğu halda, həmin ərazidəki piyada və süvari Ağqoyunlu qoşunlarının ümumi sayı 36 min nəfər olmuşdur. Anonim venesiyalı tacirin şahidliyinə əsasən, İsmayılın ordusu cəsur adamlardan ibarət idi, Ağqoyunlu ordusu isə “savaş meydanına məcburən və könülsüz gəlmişdi”. Buna görə də bir çox sərkərdə və əsgərlər Ağqoyunlu ordusunu tərkedib, İsmayılın düşərgəsinə qaçırdılar. “Aləmara”da da bu cür məlumatlar mövcuddur. Qeyd etdiyimiz kimi, Ağqoyunlu tayfa ittifaqına daxil olan, Şirazda məskunlaşmış pornak tayfası kütləvi surətdə İsmayılın tərəfinə keçmişdi. Eyni zamanda, Fars vilayətində məskunlaşmış zülqədərlər də Zöhrab sultan başda olmaqla könüllü surətdə Səfəvi xidmətinə daxil olmuşdular. Bicən yazır ki, Şah İsmayıl tabe olan Ağqoyunlu hakimlərini öz vəzifələrində saxlayırdı, öz vilayətlərini tərk edib gedən Ağqoyunlu valilərinin hər birinin yerinə isə həmin mahala yeni, “adil bir hakim” təyin edirdi...
Hikmət
Ölkə.Az
