Mülki əhaliyə qarşı hücumlar hansı halda müharibə cinayəti sayılır?

Dünyada bir çox bölgədə qaynar nöqtələr var və baş verən toqquşmalarda müharibə cinayətlərinin törədilməsi istisna deyil. İstər Rusiya-Ukrayna müharibəsində, istər İsrail-HƏMAS müharibəsində, istərsə də, 2020-ci ildə Ermənistan Azərbaycan müharibəsi zamanı mülki cinayətlərin işlənməsinin şahidi olmuşuq. Məsələn, 44 günlük müharibə dövründə hərbi əməliyyatların keçirilmədiyi şəhərlərimizə raket hücumları nəticəsində xeyli sayda vətəndaşımızın şəhid olması müharibə cinayəti hesab edilir.

Bəs beynəlxalq hüquqda müharibə cinayəti necə təsnif olunur?

Ölkə.Az xəbər verir ki, Almaniyanın nüfuzlu nəşri "Deutsche Welle" müharibə cinayətlərinin necə müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı material hazırlayıb.

Müharibə cinayəti nədir?

Mülki əhaliyə qarşı törədilən müharibə cinayətlərinin tərifi Roma Nizamnaməsinin 8-ci maddəsinə, Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin (BCM) təsis konvensiyasına və 1949-cu il Cenevrə Konvensiyasına əsaslanır.

Bu cinayətlər münaqişə zamanı çox vaxt mülki şəxslərə qarşı humanitar hüququn ciddi şəkildə pozulması kimi müəyyən edilir.

"Associated Press" xəbər agentliyinə danışan amerikalı beynəlxalq hüquq eksperti və BMT-nin Syerra-Leone üzrə Xüsusi Məhkəməsinin qurucu baş prokuroru Devid Kreyn deyir ki, hərbi zərurət olmadan mülki əhalinin və mülki infrasturkturun qəsdən hədəfə alınması müharibə cinayətidir.

"Və bu, beynəlxalq hüquqa əsasən, hər iki tərəfin də əməl etməli olduğu standartdır", - o deyib.

Hüquqda "müharibə cinayəti" anlayışı "insanlıq əleyhinə cinayətlər" və ya "soyqırımı" anlayışlarından fərqlidir. Müharibə cinayətləri ölkə içərisində və ya iki dövlət arasında meydana gələn qarşıdurmalarla məhdudlaşdığı halda, insanlıq əleyhinə cinayətlər və soyqırımı sülh dövründə də törədilir.

Mülki əhaliyə qarşı hücumlar hər zaman müharibə cinayəti sayılırmı?

"Deutsche Welle" bu suala qısa və konkret şəkildə "yox" cavabını verir.

2022-ci ildə "Deutsche Welle"yə danışan Toronto Universitetinin Munk Qlobal İşlər və İctimai Siyasət Məktəbinin əməkdaşı Mark Kersten bildirib ki, müharibə qanunları mülki vətəndaşları hər zaman ölümlərdən qorumur. O, açıqlamasında hər mülki vətəndaşın ölümünün qanunsuz hesab edilmədiyinə diqqət çəkib.

Silahlı qarşıdurmalar zamanı hərbi fəaliyyətlər hərəkətin zəruri olub-olmamasından asılı olaraq hərbi cinayətlər kimi təsnif edilir. Məsələn, bir məktəbin və ya yaşayış binasının bombalanması beynəlxalq hüquqa əsasən, hərbi baxımdan zəruri hesab edilərsə, müharibə cinayəti kimi qiymətləndirilməyə bilər.

Mütənasiblik prinsipi nədir?

Xüsusi məhkəmələr ayrı-seçkilik, mütənasiblik və ehtiyatlılıq prinsiplərinə əsaslanaraq hərbi əməliyyatın müharibə cinayəti olub-olmadığını müəyyən edir.

Ayrı-seçkilik prinsipinə görə, əsgərlər daim mülki və döyüşçülər arasında fərq qoymağa çalışmalıdırlar.

Mütənasiblik prinsipinə görə, orduların hücuma həddindən artıq güclə cavab verməsi qadağandır.

Ehtiyatlılıq prinsipi mülki şəxslərə zərər verməmək üçün mümkün olan hər şeyin edilməsini tələb edir.

Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin rolu

Niderlandın Haaqa şəhərində yerləşən Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi hərbi cinayətləri, beynəlxalq soyqırımı cinayətlərini və insanlığa qarşı cinayətləri mühakimə etmək səlahiyyətinə malik yeganə daimi beynəlxalq məhkəmədir.

Bu məhkəmə 2002-ci ildə Roma Nizamnaməsinə uyğun şəkildə yaradılıb. Bu nizamnaməni qəbul edən bütün ölkələr Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi ilə əməkdaşlıq etməklə yanaşı, şahidlərin və ya sübutların təmin edilməsi və şübhəlilərin həbs edilməsi kimi müəyyən qaydalara əməl etməlidir.

Roma Nizamnaməsini ratifikasiya edən ölkələr də məhkəmənin yurisdiksiyasına tabedirlər.

Lakin BCM-nin üzvü olmayan dövlətlər qarşıdurma tərəfi olduğu halda BCM-nin münaqişədə hərbi cinayətləri müəyyən etmək səlahiyyəti olsa da, üzv olmayan dövlətə qarşı heç bir sanksiya tətbiq edə bilmir.

BCM hətta Roma Nizamnaməsinin ratifikasiya edən ölkələr tərəfindən törədilən hərbi cinayətləri də mühakimə etməkdə çətinlik çəkir. Məhkəmə iyirmi illik tarixində çox az ittiham hökmü çıxarıb.

Billurə Yunus