Alimlər Türkiyədə qeyri-adi geoloji proses aşkar etdi

Alimlər dağların təkcə litosfer plitələrinin toqquşmasından sonra yarana bilməyəcəyini "gördülər”.

Alimlər planetdə kifayət qədər qəribə bir proses aşkar ediblər ki, bu proses zamanı yer qabığı ortada, böyüyən dağ silsilələrinin altında yerləşən təbəqəyə "damlaya" bilər. "Litosfer damcısı" And dağlarının altında, Mərkəzi Asiyada, Kanadanın qərb sahillərində, həmçinin ABŞ-da, Sakit okeanın şimal-qərbində baş verir. Bundan əlavə, geoloqlar Türkiyənin Anadolu yaylasında da oxşar prosesin baş verdiyini aşkar ediblər.

Ölkə.az Qaynarinfo-ya istinadən xəbər verir ki, əldə edilən məlumatların Venera və ya Mars kimi planetlərdə dağların və hövzələrin necə qurulduğuna aydınlıq gətirə bilər, burada Yerdəki kimi relyef formaları yaratmaq üçün bir-birinə çırpılan heç bir hərəkətli tektonik plitə yoxdur.

"Bu, tektonikanın plitələrin olmadığı planetlərdə necə işləyə biləcəyini anlamaqdan ibarətdir" deyən Toronto Universitetinin tektonofizika üzrə doktorantı, tədqiqat müəllifi A. Julia Andersenin fikrincə, Yer Günəş sistemində bizə məlum olan lövhələrə malik yeganə planetdir, baxmayaraq ki, digər planetlər də düz deyil.

Tədqiqatçılar deyirlər ki, vulkan püskürmələri bu planetlərin səthinə lava tökə bilər. Lakin yer qabığından və nisbətən kövrək üst mantiyadan ibarət litosfer xüsusilə qalınlaşdıqda relyef formaları da yarana bilər.

Dağlar aşağı litosferdə böyük təzyiq yaradır və yüksək zirvələrin altında yüksək təzyiq zonalarında yeni minerallaşma baş verə bilər. Bu minerallardan bəziləri "aşağı səviyyəli" mantiyadan daha sıxdır:

"İstənilən fiziki sistemdə, daha yüksək sıxlığa malik bir material daha aşağı sıxlığa malik bir materialın üstündə olarsa, batır və ya damlayır".

Tədqiqatda iştirak etməyən Ceorcia Tex geofiziki Mitçel Makmillanın sözlərinə görə, bu fikir mübahisəli olaraq qalır. O, böyük ehtimalla Yer kürəsində "litosfer damlaması"nın baş verdiyinə inansa da, onun sözlərinə görə, bu prosesin əlamətlərini ayırmaq çətin ola bilər.

Onlardan biri odur ki, "litosfer damcısı" yer qabığını qırışmış silsilələr və dərələrə çəkərək kiçik dağlar əmələ gətirə bilər. Ancaq Türkiyədə belə "gizli damcı əmələ gəlməsi" əlamətləri yox idi. Əvvəlki tədqiqatlar göstərib ki, böyük Anadolu yaylasının altındakı yer qabığından keçən seysmik dalğalar orta hesabla daha sürətli yayılır və bu da bu bölgələrdə sıxlıq və temperatur fərqlərini göstərir.

Səthdə qəribə bir şeyin baş verdiyini göstərən yeganə əlamət, yaylanın cənub hissəsində təxminən 4,196 kvadrat kilometr sahəsi olan qeyri-müəyyən şəkildə müəyyən edilmiş dairəvi çökəklik olan Konya hövzəsi idi.

Andersen və onun komandası hövzənin topoqrafiyasının geofiziki analizini aparıb və bu böyük çökəkliyin əmələ gəlməsini simulyasiya etmək üçün laboratoriya skamyasında təcrübə qurublar. Onlar orta mantiyanı təmsil etmək üçün qalın, yapışqan polimerdən, daha sərt üst mantiya üçün isə gil və polimer qarışığından istifadə etdilər, sonra hər şeyi silikon və keramika qabığı ilə örtdülər. Onlar tək qalanda gil-polimer təbəqəsi süni mantiyaya "damlamağa” başlayıb. Maraqlıdır ki, yuxarıdakı "qabıq" pozulmayıb. Daha sonra səthi ləkəsiz qoyan ikinci damcılama prosesi başlayıb. Əsl Konya hövzəsinin təhlili göstərir ki, eyni şey orada da baş verir.

"Nature Communications" jurnalında dərc olunan araşdırma, oxşar prosesin dünyanın bir çox dağ silsiləsi ətrafında baş verə biləcəyini göstərir.