Dəyişən iqlim Amazonu qurudur - Dünyanın ən böyük çayında nə baş verir?
Dünyanın ən böyük çayı qurumaq üzrədir. İqlim dəyişikliyinin səbəb olduğu ardıcıl quraqlıqlarla mübarizə aparan Amazon quruyur və bu əzəmətli çayın bəzi hissələri cəmi bir neçə metr dərinlikdə dayaz gölməçələrə çevrilir.
Ölkə.az Qaynarinfo-ya istinadən xəbər verir ki, Braziliya Geoloji Xidmətinin məlumatlarına görə, Cənubi Amerikada təxminən 6500 kilometr dolanaraq axan Amazon çayının müxtəlif yerlərində keçən ay suyun səviyyəsi rekord səviyyəyə düşüb.
Agentliyin məlumatına görə, Braziliyanın Amazonas əyalətinin bir hissəsində çay ilin bu vaxtı orta səviyyədən 7,5 metr aşağı olub. Qeyd edək ki, agentlik məlumat toplamağa 1967-ci ildən başlayıb. Amazonun üç ən mühüm qolunun hissələri - hər biri 1600 kilometrdən çox ərazini əhatə edən böyük çaylar da tarixi aşağı səviyyələrə düşüb.
Böhran meşə icmalarını birləşdirən və planetin ən ucqar guşələrində ticarəti yönləndirmək üçün faktiki olaraq yeganə yol olan bu həyati damarları bağlayıb. Heç bir yaxşılaşma əlaməti göstərməyən bir vəziyyətlə üzləşən Braziliya bu yaxınlarda qeyri-adi tədbirə əl atıb: dünyanın ən böyük çayını daha dərinləşdirmək.
Ölkə bu aydan başlayaraq insanların və hər cür ticarət mallarının quraqlıq dövründə belə tropik meşələrdən keçə bilməsini təmin etmək üçün çayın bəzi hissələrində dərinləşdirmə işlərinə başlamağı planlaşdırır. Braziliyanın dövlət qurumu olan Nəqliyyat İnfrastrukturunun Milli Departamentinin direktoru Fabrikio de Oliveyra Qalvao deyib:
"Bəzi yerlərdə çayın səthində bitki örtüyünü demək olar ki, görə bilərik. Su o qədər azdır ki, çay yatağındakı bitkilər üzə çıxır. Beləliklə, bu naviqasiyanı məhdudlaşdırır. İnsanlar bu yolla səyahət edə bilməzlər".
Su səviyyəsinin kəskin azalması qayıqları uşaqları məktəbə aparmaq, xəstələri xəstəxanalara çatdırmaq və ya ucqar kəndlərə dərman və içməli su çatdırmaqda çətinlik yaradır.
Bu ay keçiriləcək yerli seçkilərdən əvvəl səs vermək üçün yaxınlıqdakı şəhər mərkəzlərinə çata bilməyən minlərlə braziliyalıya səsvermə maşınları təyyarə ilə göndərilə bilər. "The New York Times" 2024-cü ilin iyunundan 2024-cü ilin sentyabrına qədər baş verən soyuqqanlı dəyişikliyi belə açıqlayıb.
Nəqliyyat xaosu həmçinin tropik meşələrin mərkəzində yerləşən iki milyon əhalisi olan Manausun əsas beynəlxalq istehsal mərkəzinə də təsir edib. Dayaz su yük gəmilərinin yanaşmasını çətinləşdirir. Buna görə şirkətlər tədarük zəncirinin pozulmasını minimuma endirmək üçün yük konteynerlərindən yükləri boşalta biləcəkləri üzən doklar qurmaq üçün çılğın şəkildə çalışırlar.
"Buraya gələn hər şey adətən qayıqla gəlir. Çaylar olmadan Amazonda getmək üçün demək olar ki, heç bir yol yoxdur", deyə Amazonas əyalətinin kənd yerlərində tədqiqat təşkilatı olan Mamiraua İnstitutunun hidroloqu Ayan Santos Fleyşmann bildirib.
Keçmişdə Braziliya səlahiyyətliləri nadir fövqəladə hallarda Amazon çayını dərinləşdirmə adlı üsuldan istifadə edərək dərinləşdirmişdilər. Ancaq xroniki quraqlıq şəraitinin öhdəsindən gəlmək üçün Qalvao deyir ki, gələcək illərdə əziyyət çəkməmək üçün çay yatağı növbəti beş il ərzində davamlı olaraq təmizlənəcək.
Amazon həm həcminə görə dünyanın ən böyük çayıdır, həm də ən uzun çay sistemidir: Peruda And dağlarından başlayır və Atlantik okeanına qoşulmadan əvvəl beş ölkədən keçir. Piranhalar və çəhrayı çay delfinləri kimi zəngin müxtəlif su canlılarına ev sahibliyi edən Amazon hələ də bəzi ərazilərdə o qədər dərindir (122 metrə qədər) ki, okean gəmilərini qəbul edə bilər.
Bununla belə, dərinləşdirmə planı ekstremal hava hadisələrinin nəqliyyat, iqtisadiyyat və gündəlik həyata təsirlərini yumşaltmaq üçün dünya üzrə hökumətlərin həyata keçirmək məcburiyyətində qaldıqları kəskin tədbirlərin həcmini göstərir.
O, həmçinin daha isti, daha quru iqlimin dünyanın ən böyük şirin su anbarı olan və qlobal istiləşməni ləngitmək üçün mübarizənin əsas hissəsi olan Amazon tropik meşəsini necə yenidən formalaşdırdığını göstərir: Çünki meşə atmosferdən istilik saxlayan qazları udur və saxlayır.
"İqlim dəyişir və biz buna hazırlaşmağa başlayırıq", deyə Qalvao bildirib.
Dünyanın digər yerlərində olduğu kimi Braziliyada da orta temperatur yüksəlir və quraqlığa səbəb olan şərait yaradır. Braziliyanın Santa Katarina Federal Universitetindən tədqiqatçı Dr. Bernardo Flores deyir: "1980-ci illərdən bəri Amazonun bəzi yerlərində orta temperatur iki dərəcə Selsi artıb və temperatur artmağa davam edəcək. Bütün Amazon əhəmiyyətli dərəcədə istiləşir. Və bunun böyük təsiri var. Hazırkı quraqlıq bu daha yüksək temperaturla bağlıdır".
Amazonun bəzi yerlərində yağışlar da azalıb və araşdırmalar göstərir ki, quraqlıq mövsümü indi 1970-ci illərdəkindən bir ay daha uzun davam edir. Alimlər hərəkətverici qüvvə kimi iqlim dəyişikliyi və meşələrin qırılmasını qeyd edirlər.
Amazon ağaclarını itirdikcə örtük sahələri azalır və tropik meşələr intensiv günəş işığına məruz qaldıqda unikal bitki örtüyünə kölgə salmaq və nəm saxlamaq qabiliyyətini itirir. Bu, artan temperaturla birlikdə tropik meşələri daha quru və böyük meşə yanğınlarına daha həssas edir.
"IPAM Amazania" tədqiqat təşkilatının elmi direktoru Dr. Ane Alenkar deyir ki, adətən iyundan oktyabr ayına qədər davam edən illik quru mövsüm bu il xüsusilə çətin olub, çünki Amazon iki il ardıcıl olaraq şiddətli quraqlığa məruz qalıb.
El Nino kimi tanınan təbii hava fenomeninin daimi təsiri yağışlı mövsümdə yağıntıların miqdarının azalmasına səbəb olub. "Çayların bərpa şansı yoxdur. Beləliklə, biz domino effekti görürük", deyə Alenkar qeyd edib.
Hələlik səlahiyyətlilər yalnız skrininqin bir qədər rahatlıq təmin edəcəyinə ümid edə bilərlər. Praktikada bu, Amazonun çox dayazlaşan dörd strateji hissəsindən çöküntünün götürülməsini və suyun daha dərin olduğu digər ərazilərdə çöküntüsünü nəzərdə tutur.
Qalvao deyir ki, proses çox az ekoloji risk yaradır, lakin səlahiyyətlilər suyun keyfiyyətinə və balıqlara təsirinə nəzarət edəcəklər.
Lakin bəzi elm adamları razılaşmır və Amazon və onun qollarının dərinləşdirilməsinin su sistemlərində qalıcı izlər buraxa və bitki və heyvanlara zərər verə biləcəyi ilə bağlı xəbərdarlıq edirlər.
O, ilk növbədə torpağın təbii eroziyası nəticəsində çaylara süzülmüş və həmçinin qeyri-qanuni qızıl mədənlərinin axıdılması nəticəsində yaranan basdırılmış civə yataqlarını aşkar edə bilər.
Bu civə yataqları nəticəsində balıqlar və digər su canlıları daha çox zəhərli kimyəvi maddələrə məruz qalacaqlar. Merkuri növlərin çoxalmasını, böyüməsini və nevroloji inkişafını məhdudlaşdıra bilər və qida zəncirində irəlilədikcə daha zərərli ola bilər. Manausdakı Braziliya Amazon Araşdırma İnstitutundan bioloq Adalberto Luis Val deyib: "Əslində "çöküntü" dediyimiz çöküntülər zamanla yığılan çöküntü yığınıdır. Bu qalıqlarla məşğul olmaq bütün bu keçmişlə məşğul olmaq kimidir".
Dərinləşdirmə həmçinin çayın bulanıqlığını artıra, suyu buludlaşdıra və canlıların çoxalması lazım olan su bitkilərinə çatan günəş işığının miqdarını məhdudlaşdıra bilər.
"Skan etmək qərarı cəmiyyətlərin və bəşəriyyətin ehtiyacını ödəyə bilər, lakin ekoloji baxımdan bu, çox ehtiyatsızlıqdır", deyə Val qeyd edib.
Bununla belə, Dr. Flores deyib ki, dibin qazılması Amazonda və onun əsas qollarında tıxacları asanlaşdırsa belə, kənd yerlərini şəhər mərkəzləri ilə birləşdirən kiçik çaylar qurumağa davam edəcək və bir çox yerli kəndləri və balıqçılıq icmalarını təcrid edəcək.
"Amazon əhalisini bütövlükdə nəzərdən keçirdikdə, bu real həll yolu deyil" deyən Flores qeyd edir ki, daha çox su quyusu tikmək və yağış yığım sistemlərini quraşdırmaq ucqar icmaları daha tez-tez quraqlığa daha yaxşı hazırlaya bilər.
Yenə də dərinləşdirmə planı Amazonas əyalətinin ən quraq bölgələrindən birində çaykənarı olan Tauari kimi icmalar üçün xoş xəbərdir. Quraqlıq burada 35 evi təcrid edib və yerli sakinlərdən Maria de Fatima Servalyo Kelestinonun sözlərinə görə, bu təcrid onların ərazini tərk etmələrini demək olar ki, mümkünsüz edib:
"Burada çaylar bizim küçələrimizdir. Quraqlıqdan su və ya dərman almaq üçün şəhərə gedə bilmirik. Balıq tuta bilmirik, balıq bitdi. Hər şey qurudu".
Kelestino deyir ki, həm ailəsi, həm də qonşuları üçün alış-veriş edərkən və ya həkimə gedərkən ən yaxın şəhərə bir saatlıq qayıqla səyahət indi çay yatağının palçıqlı hissələri ilə 10 saata qədər vaxt aparır. Lakin onun kəndindən bir neçə saat aşağıda Amazon çayının hissələrini dərinləşdirmək bir qədər rahatlıq verə bilər: "Bizi burada tərk etdilər, buna görə də ümid edirik ki, bu baş verəcək və kömək tezliklə gələcək".
