Formalaşan 21-ci əsr və “Böyük Qaz Savaşı“
Son aylar Rusiya ətrafında, daha doğrusu, böyük siyasətdə yaşananlar baş dolandırıcı olduğu kimi, həmçinin şaşırdıcı təsir bağışlayır. Sanki böyük siyasətin aparıcı aktyorları ssenarini bir tərəfə tullayıb və hər kəs öz havasını oynayır. Amma yenə də böyük siyasətdə dönənləri diqqətlə izlədikdə bütün böyük aktyorların hədəflərinə doğru sürətlə və tələsik qaçdıqlarını müşahidə eləmək olur.
Bu marafonda artıq bəziləri təngənəfəs görünür, amma hədəfə çatmaq üçün bütün güclər səfərbər olunub və əsəblər tarıma çəkilib. Çünki hazırda 21-ci əsrin və bəlkə də, 22-ci əsrin yarsına qədər olan bir zaman kəsiyinin siyasi-iqtisadi parametrləri məhz bu gün yazılır və bu yeni parametrlərin müəllifləri içində yer alanlar təbii ki, 21-ci əsrə hakim olacaqlar. Yəni faktiki olaraq bu gün dünyanın yenidən bölüşdürülməsi prossesi gedir və bu prosses 20-ci əsrdə Birinci və İkinci Dünya savaşlarını yaradan səbəblər qədər ağır possesdir. Əgər 20-ci əsrin birinci və ikinci on illiyində bütün prosseslər Osmanlı imperiyasının mirasını paylaşmaq üzərində gedirdisə, hazırda bütün proseslər Rusiya imperiyasının sərvətlərini paylaşmaq üzərində gedir və Rusiya bütün gücü ilə sıxışdırıldığı küncdən çıxaraq yeni siyasi-iqtisadi platforma formalaşdırmağa çalışır.
Böyük ehtimalla bir neçə on illikdən sonra bu gün baş verənlər tarixə «Böyük Qaz Savaşı» adıyla (ya da «Böyük Enerji Savaşı»), düşəcək. Amma məsələ ondadır ki, bu savaş artıq çoxdan başlayıb və hazırda pik nöqtədədir. Enerji ixrac edən ölkə kimi Azərbaycanın da bu savaşın içində olması təbiidir və bundan qaçmaq imkansızdır. Böyük şahmat taxtasındakı böyük oyunda Azərbaycanın taleyi təbii ki, bizim üçün hər şeyin üzərindədir və bizim kiçik bir dövlət olaraq məhkumluğumuz oyunçusu olmadığımız bu oyundan böyük itkilər vermədən çıxmaqdır. Amma itki verməyimiz qaçınılmazdır. Çünki böyük şahmat taxtasının oyunçularının hamısının Azərbaycanı qurbanlıq olaraq seçmək imkanları var və onların bu imkanı ayrı-ayrılıqda necə dəyərləndirmək istəmələri bizim tək çıxış yolumuz olaraq görünür.
Putin Türkiyədə «at gedişi» edir...
Əslində şərti olaraq «Böyük Qaz Savaşı» alandırdığımız geosiyasi savaş 2000-ci illərin əvvəlində başlayıb. Hazırda bu savaş Ukraynada «qaynar savaş»a çevrilib və savaşın miqyası hər gün daha da böyüyərək yeni coğrafiyaları əhatə etməkdədir. Savaş bütövlükdə Avropanın böyük qaz bazarı uğrunda getsə də, əsil hədəf Rusiyanı iqtisadi cəhətdən çökdürmək və imperiyanı parçalayaraq bölüşməkdir. Hər tərəfdən küncə sıxışdırılan Rusiya isə yeni siyasi-iqtisadi müttəfiqlər əldə etməklə vəziyyəti öz xeyrinə dəyişdirməyə can atır. Bu, Rusiya prezidentinin dekabrın 1-də Türkiyəyə etdiyi səfərdə özünü açıq şəkildə göstərdi. Putinin bu səfərini "tarixi səfər" adlandırmaq olar, çünki rus prezident ilk dəfə ölkəsinin strateji maraqlarının dəyişməsi barədə məhz Ankarada bəyanat verdi. Putinin verdiyi bəyanat isə «Cənub axını» layihəsinin dayandırılması və ciddi əhəmiyyət daşıyan bu layihəni Türkiyə üzərindən reallaşdırmaq istəyindən ibarət oldu. Putinin Ankaradakı bu bəyanatı «böyük şahmat taxtası»ndakı oyun qaydalarında yeni şərtlər oluşdurdu. «Böyük şahmat taxtası»nın əsas oyunçuları olan ABŞ və Avropa Birliyi isə Putinin «at gedişinə» uyğun olaraq yeni şərtlər oluşdurmaq zərurəti ilə üzləşdi.
Qeyd edək ki, «Cənub axını» layihəsi rus qazını Ukrayna və Türkiyənin Avropaya qaz nəqli üzərində inhisarını ortadan qaldırmaq məqsədi ilə nəzərdə tutulmuşdu və bu layihə «Nabucco» layihəsinə qarşı əsas alternativ olaraq görülürdü. Bu marşurutla Avropanın qaza olan ehtiyacının 35 faizini reallaşdırmaq planlaşdırılırdı və marşurut Qara dənizin altından keçməklə Bolqariyadan Balkan ölkələrinin, həmçinin İtaliya və Avstriyanın qaza olan təlabatını ödəmək məqsədi daşıyırdı. Avropa Birliynin layihəyə isti baxmamsına rəğmən 2012-ci ildə layihənin tikintisinə start verildi və layihəyə əsasən 2015-ci ilin dekabrında kəmər ilk qazı Bolqarıstanın Varna limanından Avropaya daxil olmalıydı.
«Qazprom»un layihəyə milyardlarla manat vəsait xərcləməsinə baxmayaraq, Putinin layihəni dayandırması haqqında qərar verməsi və həmçinin bunu Ankarada bəyan etməsi Kremlin strateji maraqlarının və tərəfdaşlarının dəyşməsinin göstəricisi olaraq açıqlandı. Bu, doğurdan da, geosiyasi savaşda Kremlin məcburən etdiyi «at gedişi»ydi.
«Cənub axını» layihəsini ləğv edərək bu layihəni Türkiyə üzərindən həyata keçirməyə qərar vermək, doğurdan, ilk anda gözlənilməz və anlaşımaz göründü. Çünki layihənin əsas məqsədlərindən biri Ukraynanın və Türkiyənin Avropaya qaz nəqli üzərində inhisarını ortadan qaldırmaq idi. Hazırda Putin verdiyi qərarla faktiki olaraq Türkiyəni Avropaya qaz nəqli üzərində əsas inhisarçı ölkəyə çevirmiş oldu.
Putinin bu gözlənilməz qərarı verməsi üçün isə əsas məqsədi sıxışdırıldığı küncdən çıxmaq üçün yeni strateji müttəfiq qazanmaq niyyətidir. Uzun illər boyu Rusiyanın və həmçinin SSRİ-nin Avropadakı əsas strateji müttəfiqləri Bolqariya və Serbiya (Yuqoslaviya) hesab olunurdu. Lakin Avropa Birliyi tərəfindən tətbiq olunan sanksiyalardan sonra faktiki olaraq Rusiyanın bu ölkələrlə strateji müttəfiqliyi sona çatdı. Bolqariya ilə bu strateji müttəfiqlik daha əvvəldən laxlasa da, Serbiya ilə bu müttəfiqlik Kremlin Qərbə qarşı kartlarından biri hesab olunurdu. Lakin AB üzvü olmayan Serbiyaya qarşı Brüsseldən Rusiyaya qarşı sanksiyalara qoşulmaq haqqında ultimatium verdikdən sonra Kremldə yaxşı başa düşdülər ki, artıq onun Avropada heç bir strateji müttəfiqi qalmayıb. Rusiyanın ən yaxın və tarixi müttəfiqi olan Serbiya belə ancaq bir müddət Qərbin təzyiqləri qarşısında davam gətirə bilər.
Ona görə də yeni strateji müttəfiq qazanmaq Kreml üçün "həyat-ölüm" məsələsinə çevrilib. Rusiya üçün hazırkı geosiyasi məkanda təbii müttəfiq rolunda Çin, Hindistan və Türkiyə çıxış edir. Hazırda Qərb tərəfində izolyasiyaya alınan İran da bu ittifaqda yer aldıqdan sonra Qərbin vəziyyəti doğurdan, da, yaxşı görünmür. Bu coğrafiya həmçinin Orta Asiyada daxil olmaqla «Böyük Çöl»ün əsas hissəsini özündə birləşdirir. Daha doğrusu, «Böyük Çöl» hazırda məhz bu coğrafiyada mövcudluğunu qoruyub saxlamaqdadır.
Onu da qeyd edək ki, məhz bu ölkələrin yer aldığı bir strateji ittifaqın yaradılması 90-cı illərin sonlarında Türkiyə Baş Qərargahının hazırladığı hərbi-siyasi doktrinada yer almışdı.
Rusiya bu coğrafiyanın qüdrətli dövlətləri olan Çin, Hindistan,Türkiyə və İranda daxil olmaqla strateji ittifaq yarada biləcəyi şəraitdə özünü böyük təhlükənin ağuşundan çıxarmış olacaq. Buna görə də Putinin Ankarada etdiyi «at gedişi» Kreml analitiklərinin dəqiqliklə işləyib hazıladıqları geosiyasi bir hesablamaydı. Kreml «Cənub axını»nı Türkiyəyə yönəltməklə, əslində, "bir güllə ilə bir neçə dovşan vurmuş" oldu.
1. Putinin Ankara bəyannaməsindən sonra «Qazprom»un rəhbəri Aleksey Miller bəyan elədi ki, «Qazprom» Ukrayna ərazisindən Avropaya qaz nəqlini tamamilə dayandıracaq. Bu faktiki olaraq Qərblə Rusiya arasında geosiyasi savaşın mərkəzi halına gələn Ukraynanı «Böyük Qaz Savaşı»ndan kənarda qoymaqdı. Yəni Ukraynanın Avropaya gedən qaz dəhlizi olmaq şansını itirməsi istər Avropanın, istərsə də, Ukraynanın maraqlarına tamailə ziddir. Bu məsələninin masada müzakirəyə çıxarılması Rusiyanın Donbasdakı mövqelərini birmənalı olarpaq möhkəmləndirəcək və Rusiya Donbas münaqişəsinin onun şərtləri ilə sona çatdırılması üçün əlverişli atmosfer əldə etmiş oldu.
2. Rusiya bu addımı ilə Türkiyəni faktiki olaraq Avropaya qaz nəqli üzərində əsas inhisarçıya çevirmiş oldu. Bu da Rusiya üçün Qərbə qarşı istədiyi strateji ittifaqı yarada bilmək üçün yeni stimul və siyasi-iqtisadi platforma formalaşdırdı.
3. Putinin dünən axşam Özbəkistana etdyi səfər isə bu platformanı və stimulu genişləndirmək üçün həyata keçirilən əsas addım kimi qəbul olunmalıdır. Çünki Özbəkistan Rusiyanın Hindistana açılan qapısıdır və səfərdən əvvəl Putinin Hindistanın baş naziri telefonda danışaraq iki ölkə arasında mal dövriyyəsini milli valyuta ilə reallaşdırmaq planlarını müzakirə etməsi bu məsələdə rəsmi Moskvanın nə qədər ciddi olduğundan xəbər verir.
4. Türkiyənin geosiyasi kartlarını gücləndirən Rusiya faktiki olaraq Avropa Birliyini Ankaradan asılı vəziyyətə gətirmiş oldu. Halbuki bir müddət əvvəl Brüssel Ankaranın ona tərəf uzadılan əlini nümayişkaranə şəkildə rədd etmişdi.
Türkiyə «böyük şahmat taxtası»nın əsas oyunçularından birinə çevrilir...
Türkiyə sürətlə 21-ci əsri formalaşdıran «Böyük Qaz Savaşı»nın əsas oyunçularından birinə çevrilir. İranın və Rusiyanın Qərb tərəfindən izolyasiya olunması Türkiyənin geosiyasi maraqları üçün çox önəmlidir. Hazırkı geosiyasi durum bütün tərəflər üçün Türkiyəni vaz keçilməz ölkə halına gətirdiyinə görə, Türkiyə öz vəziyyətindən ancaq məmnun ola bilər. 2000-ci illərin əvvəlində Türkiyədə hakimiyyətə gələn Ərdoğan və hakim partiya olan AKP tam beş il Brüssel qapılarında duraraq AB üzvü olmaq üçün ricada bulundular. Ərdoğan faktiki olaraq bunun üçün Brüsselə və Avropa ölkələrinin liderlərinə yalvarırdı. Lakin Avropa Birliyi özünün rasist mahiyyətini nümayiş etdirərək Ankaranın onlara uzanan əlini rədd etdilər. Hətta bəzi siyasətçilər açıq şəkildə AB-nin bir xristian klubu olduğunu dilə gətirməkdən belə çəkinmədilər. Bu dünya dəyərlərini təyin edən əsas qurumlardan biri olan AB-də əslində rasist düşüncəninin hakim olduğunun göstərgəsi idi.
İndii isə şərtlər dəyişib. Uzun müddət Brüssel qapılarında dayanaraq ricada bulunan Ankara srağagün, yəni Putinin Ankara səfərindən sonra Avropa Gömrük Birliyindən çıxa biləcəklərinin siqnalını verdi. Və bu baş verərsə, Avropa Birliynə ağır zərbə olar və təbii ki, Brüssel Avropanın siyasi mərkəzləri, həmçinin okeanın tayında hadisələrin bu şəkildə inkişafına yol verə bilməzlər. Yəni artıq Qərb və Avropa Ankaraya əlini uzadıb rica etmək zorundadır və ricanın qəbul olunması üçün bütün imkanlarını zorlamalıdırlar. Bunu Ankarada yaxşı anladıqlarına görə, Ərdoğan Türkiyəsi sürətlə yeni şəraitə uyğunlaşmağa çalışır.
Hazırki beynəlxalq geosiyasi vəziyyət elədir ki, Putin «Cənub axını» layihəsini Türkiyəyə yönləndirdikdən sonra və bu layihə reallaşdığı təqdirdə Türkiyə Avrasiyanın neft və qaz bazarının "əsas qapı" ölkəsinə çevrilir. «Soyuq savaş»dan sonrakı ağır məğlubiyyətini incələyən Ankara bu gün faktiki olaraq «Böyük Qaz Savaşı»nın aparıcı oyunçusuna çevrilmək üçün bütün geosiyasi, siyasi və iqtisadi imkanlarını səfərbər edib. Bu gün Türkiyə Avropaya gelə bütün enerji layihələrini öz ərazisinə yönləndirməklə buna nail olur. Azərbaycan neftini və qazını öz ərazisindən Avropa bazarına yönləndirməklə yetinməyən Ankara son 15 ildə qeyri-müəyyən geosiyasi vəziyyətdə bu sahədə ciddi uğurlara imza atıb. Hazırda Azərbaycandan başqa İran, Türkmənistan, İraq və Əlcəzair qazıda Tütkiyədən keçməklə Avropaya doğru yol almaqdadır. Bu isə doğurdan da, yeni dönəmdə, daha doğrusu formalaşmaqda olan 21 əsrin siyasi-iqtisadi vitrinində Türkiyəni önə çıxaran faktora çevrilir.
İstər Rusiya, istər ABŞ, istərsə də Avropa Birliyi dövlətləri hələ də Türkiyəyə qarşı kürd faktorundan istifadə etməkdədirlər. Lakin artıq yaranmış vəziyyət Ankaranı bu gücləri PKK-nı dəstəkləməkdən vaz keçməyə zorlamaq qədər güclü vəziyyətə gətirib. Ankaranın öz daxilində kürdlərdə dialoqa girməsi isə Türkiyənin bölgədəki vəziyyətini daha da gücləndirən faktora çevrilir.
Hazırkı durumda isə Türkiyənin geosiyasi xəritədə artan nüfuzu «böyük siyasətin bütün böyük aktyorlarını» bir suala cavab axtarmağa zorlayır: Türkiyə 5 ildən sonra kimin strateji müttəfiqi olacaq?
Ardı var…
Azər QARAMANLI
