"Dil elə bir şeydir ki, onu öz halında saxlamaq mümkün deyil..."

Bir neçə gün bunadan öncə mətbuatda yayılan məlumatlara görə, Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında Terminologiya Komissiyası dilimizdə işlənə biləcək, yaxud artıq işlənməkdə olan 1271 sözün siyahısını hazırlayıb və təxminən 60 faizi alınmalardan ibarət bu sözlərin gələcəkdə müvafiq lüğətlərimizə daxil ediləcəyi gözlənilir. Həmin informasiya yayıldıqdan sonra ictimaiyyət arasında bu yeniliyə müxtəlif yanaşmalar müşahidə olundu.

Bu barədə bəzi sualların cavabını tapmaq üçün filologiya elmləri doktoru Nəsir Əhmədlinin fikirlərini öyrəndik.

Nəsir Əhmədlinin Ölkə.az-a verdiyi geniş şərhi oxucularımıza təqdim edirik...

"Başqa dillərdən sözalma dili zənginləşdirməyin ən geniş yayılmış üsuludur. Bəzən bu prosesə hədsiz pis münasibət duyulur, lakin milli-professional jurnalistikamızın banisi Həsən bəy Zərdabinin yazdığı kimi, "dil elə bir şeydir ki, onu öz halında saxlamaq mümkün deyil. Belə sözlərin artmağının dilə zərəri yoxdur, xeyri var, çünki o sözlər tərəqqi etməyə səbəb olur".

Bu gün Azərbaycanda mədəniyyət, elm və texnologiya sahələri sürətlə inkişaf edir və bu tərəqqi dilimizə yeni sözlərin gəlməsinə səbəb olur. Məncə, bundan qorxmaq lazım deyil.

"Başqa dillərdən söz almaqla, hətta müstəqil milli dil də yaratmaq mümkündür..."

Rus və ingilis dillərinin təcrübəsi göstərir ki, başqa dillərdən söz almaqla hətta müstəqil milli dil də yaratmaq mümkündür. Rus dilinin alınma sözlərin heç də hamısını əhatə etməyən, daha çox qədim yunan və latın dillərindən əxz olunmuş “Əcnəbi sözlər lüğəti”ndə 20 minə yaxın söz var. Bu gün Azərbaycan türkcəsində işlənən, çoxumuzun rus sözləri kimi tanıdığımız alınmaların da əksəriyyəti rus dili vasitəsilə Qərbi Avropa dillərindən gəlib. İngilis dilindəki sözlərin yalnız 26 faizi onun daxil olduğu german dil qrupuna aiddir, qalanları isə latın (29 %), fransız (29 %), yunan (6 %), Norveç (4 %) və başqa naməlum dillərdən (6 %) alınmışdır.

Bu baxımdan Azərbaycan türkcəsi, əsasən, öz kökü üstündə dayanıb inkişaf edən azsaylı dillərdən biridir. Feillərin, sayların, bizi əhatə edən təbii əşya, hadisə, bədən üzvləri adlarının və s., demək olar, hamısı öz sözlərimizdir. Bununla belə, ərəb, fars, Avropa dillərindən alınmalarımız da az deyil. Dilimizdə sözalma prosesi olub, var və olacaq. Məsələ burasındadır ki, əcnəbi sözlər, bir qayda olaraq, əcnəbi əşyalarla (proseslərlə) birlikdə alınır və onlara qurama "milli" adlar vermək cəhdi də çox vaxt uğursuzluqla nəticələnir, həmin sözlərə yalnız bir qrup ziyalının nitqində rast gəlirik. Təkcə onlar xolodilnikə soyuducu, ruçkaya qələm deyirlər.

XX əsrin 70-ci illərində Yaponiyanın Hitaşi firmasının lisenziyası əsasında Bakıda Məişət Kondisionerləri Zavodu tikildi. O zaman kondisioner (latınca: normaya salan, müəyyən vəziyyətə gətirən) bizim üçün yeni söz idi. Onu sərinkeş adlandırdıq, lakin bir çox başqa terminlər kimi üç səbəbdən onun da ömrü gödək oldu:

1) Həmin əşyanın özü bizə yad idi (traktor kimi, parovoz kimi);
2) Söz dilimizin qanunları əsasında yaradılmamışdı: -keş leksik şəkilçisi isimə artırılaraq ona çəkən anlamını verir (zəhmətkeş – zəhmət çəkən; xətkeş – xətt çəkən; cəfakeş – cəfa çəkən…). Sərin sözü isə sifətdir;
3) Sonralar məlum oldu ki, kondisioner təkcə sərinlik yox, həm də istilik verə bilir.

Başqa dillərdən alınmış zəruri sözləri ilk dəfə qəzet səhifəsinə çıxararkən hökmən onların açımını vermək lazımdır. Həsən bəy Zərdabi "Əkinçi" qəzetində xeyli alınma söz işlədir və onların hər birinin nə olduğunu oxuculara anladırdı: "Məlumdur ki, indi olan Osmanlı davasında torped (torpedo -red.) çox iş görür. Torped bir su keçirməyən dəmir qutudur ki, onun içini barıt ilə doldurub dəryaya atırlar, onun üstə puçları var ki, gəmi üzən zaman o puçlara dəyəndə torped atılıb gəmini para-para edir".

Siyahısı tutulmuş 1271 sözün hamısı ilə tanış deyiləm. Mətbuatda onların az bir qismi ictimaiyyətə təqdim olunub:

Kempinq – 1) avtoturistlər üçün xüsusi yay düşərgəsi. 2) əsasən, şəhərlərarası yol üstündə yerləşən, gecələmək üçün şəraiti olan yığcam, birmərtəbəli taxta və ya daş ev, kiçik hotel.
Kibercinayətkarliq - kompüter sistemlərinin və şəbəkələrinin köməyi ilə, yaxud kompüter sistemlərinə və şəbəkələrinə qarşı həyata keçirilən istənilən cinayət əməlidir. Başqa sözlə, virtual mühitdə həyata keçirilən istənilən cinayət növünü “kibercinayət” adlandırmaq olar.
Kidneppinq – Uşaq oğurluğu. Ümumiyyətlə, adam oğurluğu da bu sözlə ifadə olunur.
Kiosk – interaktiv informasiyanın avtonom mərkəzi (multimedia sistemlərində).
Kleym – 1) alıcının ona satılmış malın keyfiyyətinin pis olduğuna görə satıcıya tələbi; 2) iddia, reklamasiya.
İsterika – nevroz qrupundan xəstəlik; tutmalar, əsəbi gülüş, göz yaşları ilə müşayiət olunan psixi pozğunluq.
İzobat – xəritədə dəniz dibinin bərabər dərinliklərində nöqtələri birləşdirən xətt. Kontinental şelfin xarici hüdudunun müəyyənləşdirilməsinin distansiya meyarının növmüxtəlifliyi kimi tətbiq edilir.
İzokvanta – müəyyən edilmiş həcmdə məhsul istehsalını mümkün edən müxtəlif xərc kombinasiyalarını bildirən xətt.
Java – elektron hesablama maşınında (EHM-də) mövcud proqramlaşdırma dillərindən biri. Yeni, müasir dillərdən hesab olunur. Əksər kompüterlərdə işləyir. Bu dildə yazılan proqramların ölçüsü xeyli kiçik, lakin sürət aşağıdır. Odur ki, bu dildə yazılan proqramlar daha çox internetdə və mobil telefonlarda geniş yayılıb.
Jim – çıxış vəziyyətindən ayaq üstə, uzanaraq, çömbəlməklə bədənin hər hansı bir hissəsinin köməyi olmadan ştanqı sinəyə və ya çiyinlərə düz qollarla yuxarı qaldırma.
Jülen – fransız mətbəxinə aid olan yemək növü: pendirin altında bişirilmiş göbələklər. Həmçinin jülen toyuq ətindən və dəniz məhsullarından hazırlanır.
Kalkulyasiya – istehsal edilən məhsulun və ya xidmətin maya dəyərinin hesablanması; bu məqsədlə tələb olunan bütün xərclərin pul ilə ifadəsi.
Kambio – borc məktubu, veksel.
Kambist – veksel əməliyyatları və sikkə ticarəti ilə məşğul olan şəxs.
Kante – Ağac şəkilli sintaktik təsvirdə tərəfləri birləşdirən xətlər.
Kardiocərrahiyyə - Ürək cərrahiyyəsi.

Başqa dillərdən söz alarkən üç əsas cəhətə diqqət yetirilməlidir:

1) Həmin sözlərin dilimizdə uğurlu qarşılığı olmasın;
2) Alınan söz inkişaflı dillərin çoxunda işlənsin, yəni beynəlmiləl termin statusu qazanmış olsun;
3) Diləyatımlı olsun, asan deyilsin.

Yuxarıdakı sözlərə bu tələblər baxımından yanaşaq:

Kempinq - dilimizdə uğurlu qarşılığı yoxdur, beynəlxalq dillərin çoxunda işlənir, diləyatımlıdır. Qəbul etmək olar.
Kibercinayətkarliq – birinci hissə (kiber) yunan, ikinci hissə ərəb sözüdür. Birinci hissə beynəlxalq dillərin çoxunda, ikinci hissə bizim dilimizdə işlənir, tələffüzü çətin deyil. Qəbul etmək olar. Kardiocərrahiyyə də eyni tipli birləşmədir.
Kidneppinq – dilimizdə “insan oğurluğu”, “uşaq oğurluğu” kimi qarşılıqları var, çətin tələffüz olunur. İngilis dilində daha sadə forması mövcuddur: kidnap. Qəbul etmək məsləhət deyil, yaxud kidnap formasını qəbul etmək olar.
Kiosk – fars dilindən fransız dilinə keçmiş sözdür, dilimizdə köşk variantı var, lakin kiosk daha asan tələffüz olunur, həm də multimedia sistemi ilə bağlı yeni məna kəsb edib. Qəbul etmək olar.
Kleym – bu söz ingilis dilində cəm halda işlənir (claims), başqa dillərə də o cür keçib. Biz də kleyms kimi qəbul edə bilərik. Əşya sözü də orijinalda cəm haldadır (şeylər deməkdir), amma biz onu tək isim kimi qəbul etmişik.
İsterika – dilimizdə uğurlu qarşılığı yoxdur, beynəlxalq dillərin çoxunda işlənir, diləyatımlıdır. Qəbul etmək olar, lakin üç cəhəti nəzərə almaq lazımdır: 1) Bu sözün əsli (yunancası) h ilə işlənir (hysterikos), deməli, orforafiya qaydasına görə (10-cu bənd), bizdə də h ilə yazılmalıdır; 2) Həmin sözün histeriya (hystera) forması da var, Bu, daha rahat tələffüz olunur. 3) Bu sözlərin hər ikisi köhnə (2004) “Orfoqrafiya lüğəti”ndə də var (s. 311).
İzobat, izokvanta, java, jim, jülen, kalkulyasiya sözləri də göstərilən tələblərə cavab verir.
Zənnimcə, veksel (əslində vexsel almanca: wechsel), vekselçi sözləri varsa, kambio, kambist sözlərinə thtiyac yoxdur.
Etiraf edim ki, kante sözünə verilmiş izahı anlaya bilmədim. “Sintaktik təsvir” nə deməkdir?
Yaxşı olardı ki, dilimizə qəbul edilməsi nəzərdə tutulan bütün yeni sözlərin tam siyahısı kütləvi mətbuatda dərc olunsun ki, maraqlanan şəxslərin hamısı müzakirədə iştirak edə bilsin".

Qeyd edək ki, artıq mütəxəssislər tərəfindən 1271 yeni söz müəyyənləşdirilib. Hazırda isə dilimizə daxil ediləcək yeni sözlərin lüğəti hazırlanır.

Fatimə İbrahimova
Ölkə.az