İsa Peyğəmbər həqiqətən dirilibmi?

“Ölkə.Az” bu gün İsa Peyğəmbərin həqiqətən dirilib-dirilmədiyinə dair müxtəlif araşdırmaları oxucuları ilə bölüşəcək.

İsa Peyğəmbər deyirdi ki, həyat fiziki ölümdən sonra bitmir. Peyğəmbər deyirdi: “Mən dirilmə və həyatam. Mənə inananlar ölümdən sonra da yaşayacaqlar”. İsa Peyğəmbərin yaxın çevrəsinin məlumatlarına əsasən, Peyğəmbər ölümündən 3 gün sonra dirilərək ölümə hakim olduğunu sübut edib. Məhz bu inanc 2000 ildir ki, xristianlara ümid verir.

Amma ölümdən sonrakı həyata inanmayanlar da var. Ateist-filosof Bertran Rasel yazırdı: “Düşünürəm ki, ölümdən sonra meyitim iylənəcək və məndən heçnə qalmayacaq”. Göründüyü kimi, Rassel İsanın sözlərinə inanmırdı.

İsanın tələbələri yazırdı ki, çarmıxa çəkilib dəfn edildikdən sonra Peyğəmbər onların yanına gəlib. Tələbələr əmin edir ki, onlar nəinki İsanı görüblər, eyni zamanda onunla eyni süfrədə oturublar, ona toxunublar və bir yerdə 40 gün vaxt keçiriblər.

Bu zaman keçdikcə şişirdilən bir hadisədir, yoxsa dəqiq faktlara əsaslanan məsələ? Əgər İsa Peyğəmbər həqiqətən dirilibsə, deməli onun ölüm və həyat barədə dedikləri doğrudur. Əgər İsa həqiqətən dirilibsə, həyatın məqsədi və ölümdən sonra bizi nələrin gözlədiyinə dair sualları cavablandıracaq yeganə insandır. Digər tərəfdən, əgər bu hadisə uydurulmadırsa, deməli xristianlıq dini yalan üzərində qurulub. Teoloq Spraul yazırdı: İsanın dirilməsinin təsdiqi xristianlıq üçün çox əhəmiyyətlidir. Əgər İsa Allah tərəfindən dirilibsə, bu zaman Peyğəmbərin heç bir dini liderdə olmayan etimadnaməsi var. Budda ölüb. Məhəmməd Peyğəmbər ölüb. Musa Peyğəmbər ölüb. Konfutsiy ölüb. Amma xristian dininə əsasən, İsa sağdır.

Bir çox skeptiklər dirilmə faktını qəbul etmir. Onlardan biri də Coş Makdaueldir. Makdauel dirilmə faktını sübut etməyin tədqiqatına 700 saatdan çox vaxt ayırıb. Dirilmə faktının vacibliyi barədə Makdauel deyib:

Belə bir qənaətə gəldim ki, İsa Peyğəmbərin dirilmə faktı bəşəriyyətlə bağlı ən pisniyyətli, zərərli və qəddar yalanlardan biridir. Bəlkə də bu bəşəriyyətin tarixində ən fantastik faktdır”.

Bəs görəsən İsa Peyğəmbərin dirilməsi fantastik faktdır yoxsa zərərli mif? Bunu dəqiqləşdirmək üçün tarixi faktlara müraciət etmək və şəxsi qənaət yaratmaq lazımdır. Dirilmə məsələsini araşdıran skeptiklərin nəticələrini nəzərdən keçirək.

Bertran Rassel etiraf edir ki, İsa haqqında fikrində tarixi faktları nəzərə almır. Tarixçi Cozef Kempbell isə heç bir arqument gətirmədən İsa Peyğəmbərin dirilmə faktının real hadisə olmadığını bəyan edir. Con Dominik Krossan kimi alimlər isə onunla razılaşırlar. Amma bu skeptiklərdən heç biri nöqteyi-nəzərini möhkəmləndirmək üçün heç bir sübut və dəlil ortaya qoymur.

Müasir skeptiklər isə sübut və faktlar təqdim etmək istəyirlər. Rassel və Krossandan fərqli olaraq bir çox müasir skeptik İsa Peyğəmbərin dirilməsinə dair sübutları tədqiq ediblər.

Özü haqqında öncəgörmə

Ölümündən əvvəl İsa tələbələrinə satılacağını, həbs ediləcəyini və çarmıxa çəkiləcəyini, üç gün sonra isə diriləcəyini deyib. Qəribə plandır. Bu planın arxasında nə dayanır? İsa ölümü və dirilməsi ilə insanlara (ağlı və qəlbi açıq olanlara) həqiqətən də Məsih olduğunu sübut edəcəkdi. İncilin tədqiqatçısı Uilbir Smit deyir:

“O, çarmıxa çəkildiyinin üçüncü günü diriləcəyini söyləyəndə, elə bir şey deyib ki, bunu ancaq tələbələrindən hansısa onun izi ilə gedəcəyinə inanan axmaq deyə bilərdi, və ya bu sözləri elə adam deyə bilərdi ki, diriləcəyinə inansın. Dünyada heç bir dinin banisi bu günə qədər belə bir söz deməyib”.

Başqa sözlə, əgər İsa tələbələrinə diriləcəyini bəyan etmişdisə, vədinə əməl etməməsi yalanının üstünü aça bilərdi. Biz burada bir az irəli getdik. Hansı yolla İsa dirilmədən əvvəl öldü?

İsanın Yerdəki son saatlarının necə olduğunu bilmək üçün Yevangeliyanın son səhifələrinə nəzər salmaq lazımdır.

İsanın əvvəlcədən dediyi kimi, tələbələrindən biri-İuda İskariot tərəfindən satılır və həbs edilir. Roma məhkəməsi Peyğəmbəri xəyanətdə günahlandırır və taxta xaça çarmıxa çəkməklə cəzalandırır. Çarmıxa çəkilənə qədər İsanı ucuna sümük parçası və metal bərkidilmiş şallaqla döydülər. Bundan başqa onu yumruq və təpik altına saldılar.

Sonra romalı cəlladlar ağır dəmir mismarlarla İsanın əlini və ayaqlarını xaça vurdular. Sonra isə cinayətkarların çarmıxa çəkildiyi iki digər xaçın ortasında İsanın çarmıxa çəkildiyi xaçı yerləşdirdilər.

İsa burada altı saat asılı qalır. Sonra isə saat 3 radələrində, Pesax yəhudi bayramında günahlara görə quzunu qurban gətirəndə İsa aramey dilində “baş verdi” dedi və dünyasını dəyişdi. Qəflətən səma tutqunlaşdı və zəlzələ baş verdi.

Pilat çarmıxa çəkilmiş meyiti dəfn etməyə icazə vermədən əvvəl İsanın həqiqətən də öldüyünü sübut edən dəlil tələb edir. Bu səbəbdən romalı döyüşçü İsanın qabırğasına nizə sancır. Yaradan qan və su axır, bu isə İsanın həqiqətən öldüyünü sübut edir. İsanın meyiti çarmıxdan aşağı endirilir və İosif Aramey sərdabəsində dəfn edilir. Sonra romalı hərbçilər sərdabəni bağladılar və bütün sutka boyu onu mühafizə etdilər.

Bununla belə, İsanın tələbələri şokda idilər. Professor Morland izah edir ki, İsanın çarmıxda dünyasını dəyişməsi tələbələri mütəəssir etmişdi. Onlar İsanın Tanrı tərəfindən göndərildiyinə əmin deyildilər. Onlar elə düşünürdülər ki, Tanrı elçisinin işgəncəli ölümünə icazə verməz. Bu səbəbdən tələbələr hərəsi bir tərəfə dağılışır. İsanın təlim hərəkatı demək olar ki, başa çatdı.

Bütün ümidlər itirilmişdi. Roma və yəhudi rahibləri qələbə qazanmışdılar.

Amma bu son deyildi. İsanın təlimləri başa çatmamışdı və xristianlıq dini geniş yayıldı. Bu gündə dünyada ən geniş yayılan din xristianlıqdır. Bu səbəbdən İsanın meyitinin çarmıxdan düşürülməsi və sərdabədə dəfn edilməsindən sonra nələrin baş verdiyini bilmək lazımdır.

Piter Staynfels İsanın ölümündən 3 gün sonra baş verən hadisələr barədə qəribə faktlar ortaya atıb: “İsa Peyğəmbər edam edildikdən sonra onun heyrətə və qorxuya düşən tələbələri həyatlarını riskə ataraq onun təlimlərini yayan qrupa çevrildilər. Bu isə nəhayət Roma imperiyasında da dəyişikliyə səbəb oldu. Nəsə baş verdi. Amma nə? Ortada olan faktları öyrənərək bu suala cavab vermək lazımdır.

İsanın dirilməyinə aid Yeni Vəsiyyət kitabında 5 real izah var:

1) Əslində İsa çarmıxda ölməmişdi.
2) Dirilmə əvvəlcədən danışılmış məsələ idi.
3) İsanın tələbələri hallüsinasiya görmüşdülər.
4) Dirilmə məsələsi əfsanədir.
5) İsa həqiqətən dirilib.

Bu variantlardan hansının faktlara daha uyğun olduğunu dəqiqləşdirmək üçün nəzər salmaq lazımdır.

Çarlz Dikkensin “Milad mahnısı” novellası “Marli ölüdən də ölü idi və buna heç bir şübhə yox idi” cümləsi ilə başlayır. Beləcə, dirilmə faktına dair sübutları yığmadan əvvəl meyitin olduğunu sübuta yetirmək lazımdır. Çünki bir çox hallarda hansısa meyitin morqda dirildiyi barədə faktların şahidiyik. Belə bir hadisə İsa ilə də baş verə bilərdimi?

Bəziləri iddia edir ki, İsa çarmıxa çəkiləndə sağ qalıb. Sərdabənin soyuq və nəmli havası onun dirilməsinə səbəb olub. Amma bu nəzəriyyə tibbi ifadələrə ziddir. İsanın sinəsinə sancılan nizə onun təkcə ağ ciyərinə yox, ürəyini də parçalayıb. Bununla da ölüm labüddür. Amma bu fikirə aid skeptik görüş bəraət ala bilər. Çünki 2000 il ərzində heç kəs bu məsələyə yanaşmayıb. 

İsanın bu səbəblə ölümünə dair xristian olmayan, Peyğəmbərlə eyni dövrdə yaşayan tarixçilərin yazılarında da məqamlar var. Üç tarixçi İsanın ölümü barədə yazıb.

Likan İsa Peyğəmbəri çarmıxa çəkilən filosof kimi qeyd edib.

İosif Flaviy yazır: “Bu dövrdə İsa peyda oldu. O, müdrik idi və heyrətamiz işlər gördü. Pilat onu çarmıxa çəkəndən sonra da onu sevən insanlar sevməyə davam etdilər.

Tatsit yazır: “İsa bizim prokuror Pontiy Pilat tərəfindən qəddarcasına edam edildi”.

Həqiqətdə isə nə xristianlarda, nə romalılarda, nə də yəhudilərdə İsanın ölümünü və dəfn edilməsinə dair zidd tarixi fikirlər yoxdur. Hətta dirilmə faktına şübhəli yanaşan Krossan da İsanın həqiqətən yaşayıb öldüyü faktı ilə razılaşır: “Onun çarmıxa çəkilməsi digər faktlar kimi tarixi faktdır”. 

Bu tip faktların işığında beş variantdan birincisindən, yəni “İsaçarmıxa çəkilərək öldürülməyib” faktından imtina edirik. İsa həqiqətən də ölüb. Buna heç bir şübhə yoxdur.

Ciddi tarixçilərdən heç biri İsanın xaçdan düşürüləndə ölü olmadığına inanmır. Amma bir çoxları Peyğəmbərin meyitinin sərdabədən yoxa çıxması faktına şübhə ilə yanaşır. İngilis jurnalist Frenk Morison əvvəlcə düşünürdü ki, dirilmə mif və ya yalan olub. Bu səbəbdən kitab yazmaq üçün tədqiqata başlayıb.

Morison əvvəlcə boş tabut məsələsini araşdırır. Sərdabə Sinedrion (Ali dini yığıncaq) üzvü İosif Arimafeyskiyə məxsus idi. O dövrdə qədim İsraildə bu yığıncağın üzvləri çox məşhur idilər. Sinedrionun üzvlərini hamı tanıyırdı. İosif real şəxsiyyət idi. Əks halda yəhudi liderləri bu tarixi yalan kimi üzə çıxarar və dirilməni inkar edə bilərdilər. Bundan başqa, İosifin sərdabəsi məşhur yer olmalı idi ki, onu axtarıb tapmaq çətin olmasın. Bu səbəbdən “İsanı qəbirsanlıqda itiriblər” iddiasının üstündən xətt çəkmək lazımdır.

Morison İsanın əleyhdarlarının boş sərdabə haqqında mifi niyə dəstəklədiklərini araşdırmağa başlayır. Çünki İsanın meyitinin tapılması bütün söhbətlərin üstündən xətt çəkə bilərdi.

Tarixi məlumatlardan məlumdur ki, İsanın əleyhdarları Peyğəmbərin tələbələrini Məsihin meyitini oğurlamaqda ittiham edirlər. Onların bu ittihamı sərdabənin boş olmasına əsaslanır.

Qərbi-Miçiqan universitetinin qədim dünya tarixi üzrə professoru Pol. L.Mayer deyir: “Əgər bütün faktları nəzərdən keçirsək, məlum olur ki, İsanın dəfn edildiyi sərdabə Pasxanın birinci səhəri artıq boş idi. Bu günə qədər də bu bəyanatın əksini sübut edən xırda bir sübut da yoxdur”.

Yəhudi liderləri məəttəl qaldılar və İsanın tələbələrini meyiti oğurlamaqda günahlandırdılar. Amma sərdabəni günün 24 saatı təcrübəli Roma əsgərləri mühafizə edirdilər (4-12 nəfər döyüşçü). Morison sual verir: “Belə peşəkarlar İsaya qarşı vandalizm aktına necə icazə verə bilərdilər?” Keşikçilərin arasından sıyrılıb iki tonluq daşı kənara çəkmək mümkün deyil. Bununla belə, daşı kənara çəkdilər, amma İsanın meyiti sərdabədə yox idi.

Əgər İsanın meyitini başqa yerdə tapsaydılar, onun əleyhdarları dirilmə faktını yalan kimi üzə çıxarardılar. Kaliforniya vəkillər assosiasiyasının keçmiş prezidenti Tom Anderson deyir:

“Nəzərə alsaq ki, bu hadisə belə yayılıb,  İsanın meyitini gördüyünü yazan tarixçi, şahid və ya əleyhdarın olmasını ehtimal etmək məntiqli olardı. Tarix dirilmə faktı əleyhinə tamamilə susur”.

Bu səbəbdən, sərdabə boş olduğu üçün, meyitin oğurlanmasını sübut edən heç bir fakt təqdim edilmədiyi üçün Morison İsanın meyitinin sərdabədən yoxa çıxmasını fakt kimi qəbul edib.

Tədqiqata davam edən Morison İsanın tələbələrinin davranış motivlərini öyrənməyə başlayır. Ola bilər ki, dirilmə əslində meyitin oğurlanmasının nəticəsi olub? Əgər bu belədirsə, İsanın dirilmədən sonra peyda olması ilə bağlı təsvirləri necə izah etmək olar? Tarixçi Pol Conson yazır: “Onun ölüm halı yox, bir çoxlarının qeydsiz-şərtsiz İsanın dirilməsinə inanması və bu inanclıların getdikcə artması faktı daha vacibdir”.

Sərdabə həqiqətən də boş idi. Amma İsanın tələbələrini meyitin yoxa çıxması birləşdirdi (əgər onlar meyiti oğurlamışdılarsa, buna necə inandılar). İsanın tələbələri dərd çəkməmək üçün gizləndikləri yerlərdən çıxdılar və İsanı diri gördüklərini, nəsə qeyri-adi hadisənin baş verdiyini təbliğ etməyə başladılar.

Bütün şahidlər İsanın tələbələrinə, ilk növbədə qadınlara göründüyünü yazırlar. Morison sui-qəsdçilərin niyə mərkəzi fiqur kimi qadınları seçdiklərini araşdırır. Birinci əsrdə qadınların demək olar ki, heç bir hüququ və sosial statusu yox idi. Əgər sui-qəsdçilər uydurmalarının uğurlu olduğunu hesablayırdılarsa, İsanı canlı olaraq ilk dəfə kişilərin gördüyünü yazmalı idilər. Bununla yanaşı, əlyazmalarda ilk dəfə qadınların İsanı canlı gördüklərini, toxunduqlarını, danışdıqlarını və sərdabəni boş tapdıları qeydə alınıb.

Sonradan hadisə şahidlərinin məlumatına əsasən, İsanın tələbələri müəllimlərini 10 dəfədən çox müxtəlif vəziyyətlərdə görüblər. Onlar yazırlar ki, İsa tələbələrinə əlini və ayağını göstərərək toxunmağı xahiş edib. Bundan başqa, Peyğəmbər tələbələri ilə süfrə arxasında əyləşib və sonra 500 nəfərlik davamçısı qarşısında peyda olub.

Tədqiqatçı, hüquq elmləri üzrə professor Con Uorvik Montqomeri yazır: “56-cı ildə apostol Pavel 500 nəfərdən çox insanın dirilən İsanı gördüyünü yazır. Onlardan bir çoxu isə hələ də sağ idi”.

İncilin tədqiqatçısı Qeysler və Turek də Montqomeri ilə razılaşırlar: “Əgər dirilmə olmamışdısa, apostol Pavel bu şahid insanların siyahısını niyə tuturdu? Əgər belə açıq yalan yazsaydı, o dəqiqə hörmətini itirərdi”.

Apostol Pyotr Kesriyaya yığılmış kütləyə özünün və digər tələbələrin İsanın sağ olduğuna niyə əmin olduğunu izah edir: “Onun İsrail və Qüdsdə nələr etdiyinin şahidiyik. Onlar onu satdılar və onu çarmıxa çəkərək öldürdülər. Amma üç gün sonra Tanrı onu diriltdi. Biz İsa diriləndən sonra onunla yedik və içdik”.

İncilin britaniyalı tədqiqatçısı Maykl Qrin deyir: “İsanın peyda olması qədim dövrün digər hadisələri kimi yaxşı şəkildə təsdiq edilib. Bunun olmamasını sübut edən heç bir fakt yoxdur”.

Əgər Morisonun şübhəsini dağıtmaq üçün hadisə şahidlərinin yazıları kifayət deyilsə, İsanın tələbələrinin davranışları onu tamamilə çaşbaş salır. 11 keçmiş qorxağın qəflətən təhqirləri, ölümü və işgəncəni gözə alması barədə tarixi fakt tarixçiləri, psixoloqları və skeptikləri dalana dirəyir. İsanın bir tələbəsindən başqa hamısı dəhşətli ölümü qəbul edirlər. Onlar əgər meyiti özləri oğurlamışdılarsa, yalan uğrunda ölümə və işgəncəyə necə razı ola bilərdilər?

Pol Litl yazır: “İnsanlar həqiqət saymadıqları məsələ uğrunda ölümə getmirlər. İnsanlar yalan uğrunda ölümə getmirlər. İsanın tələbələrinin davranışları onların Peyğəmbərin sağ olduğuna inandıqları ilə izah edilir”.

Tələbələrin məlum yalana görə niyə ölümə getdiklərini heç kəs izah edə bilmir. Əgər onlar İsanın dirilməsi barədə yalan danışmağa söz vermişdilərsə, niyə on illər ərzində bunu gizli saxlaya bildilər və onlardan heç biri bunu pul və vəzifə naminə satmadı?

Morland bu barədə yazır: “Şəxsi mənafeyi naminə yalan danışanlar uzun müddət davam gətirə bilmirlər”.

ABŞ prezidenti Niksonn administrasiyasında işləyən Çak Kolson yazırdı:

“Mən bilirəm ki, İsanın dirilmə faktı reallıqdır. Nə sübut edir? İsanın dirilməsini 12 nəfər görüb və növbəti 40 il ərzində onlar bunun həqiqət olduğunu təbliğ ediblər. Onları döyür, incidir, daşlayır və həbsə atırdılar. Əgər bu həqiqət olmasaydı, onlar buna dözməzdilər”.
Bu qadın və kişilərin həyatını tamamilə dəyişən hansısa hadisə baş vermişdi. Morison iddia edir: “Bu məsələ ilə məşğul olan istənilən insan gec və ya tec başqa cürə izah edilə bilməyən faktla qarşılaşır. Bu fakt ondan ibarətdir ki, bir qrup insan dərin inamla dərk etdi və bu dəyişiklik İsa Peyğəmbərin dirilmə faktını sübut edir”.

Psixoloq Geri Kollinz “İsanın tələbələrində qəfil dəyişikliyə səbəb hallyüsinasiya ola bilərmi?” sualına hallyüsinasiyanın fərdi olduğunu bildirib. Təbiəti etibarı ilə hallyüsinasiya konkret bir nəfərə aiddir. Kütləvi hallyüsinasiya mümkün deyil.

Psixoloq Tomas Torbern bildirir ki, bu məsələdə hallyüsinasiyadan danışmaq olmaz: “500 nəfərin eyni anda hallyüsinasiya görməsi ağlasığmazdır”.

Yalandan əfsanəyə

Bəzi skeptiklər isə dirilmə hadisəsini bir və ya bir neçə nəfərin uydurduğu əfsanə sayırlar. Bu əfsanəni uyduranlar yalan danışırlar və dirilmiş İsanı gördüklərini düşünürlər. Zaman keçdikcə əfsanə ətrafa yayıldı və müəyyən əlavələr edildi. Amma bu teoriyanın 3 böyük problemi var:

1. Bu faktı inkar etməyə hazır olan bir çox canlı şahid varsa, əfsanə çox nadir hallarda inkişaf edir. Amma Qədim Roma və Qədim Yunanıstan tarixini araşdıran Şervin-Uayt bildirir ki, dirilmə haqqında xəbər əfsanələrdə olmadığı kimi çox sürətlə yayıldı.

2. Əfsanələr şifahi ənənə nəticəsində inkişaf edirlər. Amma burada tarixi sənədlər var və bunları yoxlamaq mümkündür. Bundan başqa Yevangeliya dirilmədən sonra 30 il ərzində qələmə alınıb.

3. Boş sərdabə faktı, apostolların İsa Peyğəmbərin sağ olmasını iddia etmələri əfsanə teoriyasını adekvat olaraq izah edə bilmir.

Xristianlıq niyə qələbə çaldı?

Kiçik, əhəmiyyətsiz bir hərəkatın yəhudi ruhaniləri və qüdrətli Roma üzərində qələbə çalması faktı Morisonu çaşdırdı. Niyə bu hərəkat bu qədər çətin maneələr qarşısında qələbə qazandı?

Morison yazır: “20 il ərzində Qalileydən olan bu kəndlilərin iddiası Yəhudi Kilsəsini zəiflətdi. 50 ildən də az müddət ərzində bu iddialar Roma İmperiyasının mövcudluğunu təhlükə altında qoydu. Hər şeyi demək mümkün olanları dedikdən sonra böyük sirr ilə üz-üzə qalırıq. Onlar niyə qələbə qazandılar?”

Bütün qaydalara uyğun olaraq, İsanın tələbələri özlərini xilas etməyə tələsəndə xristianlıq elə xaçda da məhv olmalı idi. Amma apostollar təlimə sadiq qaldılar və inkişaf edən xristianlıq hərəkatının əsasını qoydular.

C.N.D.Anderson yazırdı: “Belə bir psixoloji absurdluq təsəvvür edin: döyülmüş qorxaqlar qrupu qorxudan ən uzaq otaqda gizlənirlər. Amma bir neçə gün sonra heç bir təqibdən, ölümdən qorxmayan hərəkata çevrilirlər. Belə bir drammatik dəyişikliyi zəif və zavallı saxtakarlıqla izah etməyə çalışırlar. Bu sadəcə əhəmiyyətini itirir”.

Bir çox tədqiqatçıların fikrinə görə, şəhidlərin qanı kilsənin taxılı idi. Tarixçi Uill Dyürant qeyd edir ki, Sezar və İsa arenada üz-üzə gəldilər və İsa qalib oldu.

Gözlənilməz nəticə

Mif, hallyüsinasiya, qəbir açmaq faktlarını istisna edən, qeydsiz-şərtsiz boş sərdabə faktına sahib olan, çoxsaylı şahid ifadələrini nəzərə alan Morison bildirir ki, İsanın dirilməsinə düzgün yanaşmayıb. Alim “Daşı kim kənara çəkib?” adlı kitab yazmağa başlayır. Bu kitabda o, yeni nəticələri qələmə alır.

“Yazılmaq istənilməyən kitab” fəslində keçmiş skeptik İsa Peyğəmbərin dirilməsinin tarixi hadisə olduğuna inandırıldığından bəhs edir.
Morison kimi başqa alimlər də bu nəticəyə gəliblər. İsa Peyğəmbərin dirilməsini tədqiq edən bir çox skeptik İsanın dirilməsini bəşəriyyət tarixinin ən qəribə faktı kimi qəbul edirlər...

Hikmət
Ölkə.Az